Istoriografía en aragonés
De Biquipedia
Igual como a poesía u a nobela no tenioron brenca importanzia en a literatura mediebal en aragonés, i hai buena cosa de testos d'istoria. A lengua y a istoria estioron dos elementos fundamentals en a construczión d'a identidat d'os reinos mediebals, y talmén por ixo ya s'escribiba d'istoria en aragonés, cuan a resta de cosas se feban en latín.
O Liber Regum ye una cronica anonima, considerada a primera istoria d'España en romanze, datada entre 1194 u 1209. Comienza en o Chenesis, y fa una breu descripzión d'as dinastías qu'eban gobernau en Persia, Roma, Franzia y os reinos d'a Peninsula Iberica. Fue traduzida enta o castellano t'alla ta 1220.
En 1252/1253 s'escribió a Estoria de los Godos, traduczión aragonesa d'a obra De Rebus Hispaniae de Rodrigo Ximénez de Rada. Ixe libro fa una bisión cheneral d'a España wisigotica, d'al-Andalus y d'os reinos cristianos. L'orichinal ye muito tendenzioso enta Castiella, pero a traduczión aragonesa faboreix os intereses de Nabarra y Albarrazín.
En 1305 más u menos se redactó a clamada Cronica d'os Estaus peninsulars, d'a cual nomás se'n conserba bellas fuellas en una biblioteca pribada de Sena (Uesca), encara que conoixemos tot lo testo por copias antigas. Describe a istoria de toz os reinos cristianos d'a Peninsula Iberica, encara que mira de defender Aragón: por exemplo afirma que Eneco Ariesta yera aragonés, y no pas nabarro.
En o reinau de Pietro IV se mandó d'escribir a Cronica de San Chuan d'a Peña, d'a cual se fazioron bersions en latín, aragonés y catalán. Ye una istoria global d'a Corona d'Aragón, que comienza con a istoria d'o monesterio que le dio nombre, y contina con a istoria d'Aragón y os condaus catalans, y dimpués d'a unión de 1134.
Johan Ferrández d'Heredia encargó una compilazión d'a istoria d'España, clamada Grant Cronica d'Espanya, en tres bolumens, d'os cuals o segundo rezentaba a istoria d'Aragón. Por desgrazia, ye l'unico tomo que no s'ha conserbau.
En 1423 o Chustizia d'Aragón Joan Ximénez Cerdán escribió una curiosa istoria d'a instituzión, clamada Letra Intimada porque adoptó o formato d'una carta. En ella apareixen bellas leyendas que tendrán muita repercusión, sobre l'orichen d'a instituzión u o reino de Sobrarbe.
Dende o sieglo XII dica o XVI s´escribioron as Cronicas d'os Chudezes de Tergüel: yera un testo analistico, en do se enumeraban os chudezes que eban menato o gubierno d´a ziudat cada un año, y dimpués s´adibiban bellas notas d´o que eba pasato en ixe tiempo, que a begatas forma testos amplos como os capitols adedicatos a la fundazión d´a ziudat, a guerra d´a Unión Aragonesa u a guerra contra Castiella.
