Literatura en aragonés
De Biquipedia
 |
|---|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
A luenga aragonesa u aragonés - tamién clamata navarroaragonesa en a suya etapa meyebal - no ha tenito, a ro largo d'a suya istoria, o prestichio literario que tienen as atras luengas romanzes d'a Peninsula Iberica.
[editar] A literatura en aragonés d'a Edat Meya.
As Glosas Emilianenses (sieglo XI) son o primer testimonio escrito en lenguas aragonesa y basca. Isto ye conoxito dende que se descubrioron, encara que a sobén se diga que son castellanas. También se diz a sobén que s'escribioron en o sieglo X, pero en berdat pareix que datan de metat d'o sieglo XI. L'aragonesidat d'iste testo s'alazeta en l'analís lingüistico, que muestra muitos rasgos aragoneses como: l'articlo o, a; a diptongazión duenno, nuestro, sieculo, get (ye); elementos lesicos como a honore, aiutorio, etc.
Dende o sieglo XI cuasi toz os documentos aragoneses s'escribioron en un latín pleno de trazas romanzes, pero cal esperar a segunda metat d'o sieglo XIII pa que se cheneralizase o emplego de l'aragonés en os documentos, calendata más tardana que en Castiella u Oczitania. D'o sieglo XIII i hai muitas obras escritas en un mezclallo d'aragonés y castellano, Razón feita d'amor, Lo Libre dels Tres Reys d'Orient u a Bida de Santa María Egipciaca. S´ha conserbato bel resto d´a epica aragonesa, por exemplo o Cantar d´a Campana de Uesca, prosificau en dentro d´un testo istorico. As obras en prosa amuestran millor l'aragonés meyebal: os Diez Mandamientos, manual de confesión escrito en o mismo libro que a Razón feita d'amor; as bersions romanzes d'os Fueros d'Aragón; os primers exemplos de testos d'istoria en aragonés, como o Liber Regum.
En o sieglo XIV espunta a personalidat de Johan Ferrández d'Heredia, Gran Mayestre d'o Espital, que empentó una gran fayena de traduzión y compilazión d'obras enta l'aragonés en o taller d'Abiñón, y que fazió un poder pa que ista lengua se combertise en una lengua de cultura. Otras personas d'o rolde d'a monarquía, como Johan de Balbastro u Johan de Tudela también fazioron traduczions enta l'aragonés, por un regular con o refirme d'os reis; por exemplo se traduzió o Zeremonial de Consagrazión y Coronazión d'os reis d'Aragón, a Cronica de San Chuan d'a Peña, o Libro del Trasoro, o Libro de Marabiellas d'o Mundo, etc. Se puede dezir que a segunda metat d'o sieglo XIV estió a etapa d'oro de l'aragonés mediebal.
Dende l'arribada de Ferrando I de Trastamara a o trono aragonés, o castellano fue sustituindo poquet a poquet a l'aragonés como lengua de cultura en Aragón, en o prozeso d'a castellanizazión, que remató a la fin d'o sieglo XV. D'ixe sieglo no conserbamos guaires testos literarios en aragonés: un poema de Eximén Aznariz, una replega de refrans dita Romancea Porverbiorum, y bels poemetas dispersos en os protocolos notarials de tot Aragón.
Dende o sieglo XV se desembolica una singularidat d'a literatura d'ista lengua: a literatura alchamiada (escrita con grafía arabiga), en do os rasgos de l'aragonés soportoron a influenzia castellana dica a suya desparizión en 1610.
[editar] A literatura en aragonés d'a Edat Moderna.
O castellano ye de 1500 enta acá a prinzipal lengua de cultura en Aragón: muitos aragoneses han destacau escribindo en ixa lengua, y en o sieglo XVII os chirmanos Argensola deziban que eban d'ir enta Castiella a amostrar-les o castellano.
A lengua aragonesa, conbertida en una luenga familiar y rural, y por cada día más arrinconada en o Pirineu, adoptará enta debán un carácter firme popular. O sieglo XVI ye de foscor: no queda cosa escrita en aragonés, fueras de l'alchamia. En o sieglo XVII apareixerán bels escritors que farán serbir ista lengua popular pa caracterizar a personaches rurals u populars: por exemplo l'abadesa de Casbas, Ana Abarca de Bolea, que usará l'aragonés d'o Semontano en bels poemas d'ella. En un concurso literario zelebrau en Uesca en 1650 s'i presentoron tres poemas en aragonés de Matías Pradas, Isabel de Rodas y "Fileno, montañés". D'o sieglos XVII u XVIII son os primers testos conserbaus de pastoradas, en do o repatán, pastor basto, charrará asobén en aragonés.
[editar] A literatura en aragonés d'a Edat Contemporania.
Os sieglos XIX e XX beyerán un zierto renaxer d'a literatura aragonesa, si bien a suya mena d'idioma minorizato y faltau d'una seriosa referenzia estándar fará que ros escritors traten os suyos temas, á ormino localistas, en a suya mesma bariedá dialeutal d'o aragonés. Asinas, en 1844 aparixe en aragonés d'Almudébar a nobela Vida de Pedro Saputo, de Braulio Foz. Ya en o sieglo XX destacan : en dialeuto cheso, as comeyas costumbristas de Domingo Miral e a poesía de Veremundo Méndez; en ribagorzano de Graus, os escritos populars de Tonón de Baldomera e os bersos de Cleto Torrodellas; en aragonés d'o Semontáno, os relatos costumbristas de Pedro Arnal Cavero, asinas como ra popular nobela de Juana Coscujuela, A Lueca, istoria d'una mozeta d'o Semontano.
As añadas posteriors a ra ditadura suponen una rebitalización d'a literatura aragonesa, que agora presigue un modelo más estandarizato u supradialetal. Muitos estudio filolóchicos denzima ras dibersas fablas aragonesas aduyarán a afillar una bisión conchunta d'o idioma. 1977 será l'añada d'a primera gramatica escrita d'o aragonés, a cargo de Francho Nagore. En 1972, Ánchel Conte publica ro poemario "No deixez morir a mía boz". Vicente de Vera publica "Garba y augua" (1976) y "Do s'amorta l'alba", 1977. Añadas dimpués, crexe o numero d'autors en lo que se clamará aragonés literario u común (Francho Rodés, Chusé Inazio Nabarro, Miguel Santolaria, Fernando Romanos, Chusé Raul Usón, Chabier Tomás, Josep Carles Laínez, Óscar Latas, Roberto Cortés, Ana Giménez, Carmina Paraíso Santolaria,...) por oposizión a ro aragonés local u dialeutal, que tamién se sigue cultibando en obras como ras de Nieus Luzía Dueso u Quino Villa, en dialeuto de Chistau u "chistabín", Rosario Ustariz u Pepe Lera en cheso, Ricardo Mur, Chusé María Satué e Maximo Palacio en l'aragonés de l'Alto Galligo, Chuana Coscujuela en semontanés u ras de Ana Tena, Toni Collada, Pablo Recio, Elena Chazal u Carmen Castán en ribagorzano. Asinas mesmo crexerá en istas añadas o numero de premios literarios que fomentan a creatibidá literaria, como el Premio literario Billa de Sietemo u o Premio de Relatos "Luis del Val".
