Chustizia d'Aragón
De Biquipedia
 Iste articlo forma parti d'a serie Politica d'Aragón |
|
Poder lechislatibo |
|
Poder executibo |
|
Poder chudizial |
|
Atros articlos |
O Chustizia d'Aragón ye una d'as instituzions de gubierno d'Aragón dende a Edat Meya dica os Decretos de Nueba Planta. En o Estatuto d'Autonomía de 1982 se recuperó ista figura emblematica de l'autogubierno aragonés, con funzions propias d'o defensor d'o pueblo.
Contenius |
[editar] Orichens
Os orichens d'ista instituzión se mezclan con a leyenda que sobre ella se formó dende a baxa Edá Meya, que quereba remontar-la a os presuntos reis de Sobrarbe y a batalla de L'Aínsa. Ixa falordia teneba un interés politico platero: miraba de refirmar os poders d'o Chustizia d'Aragón debán d'una monarquía que quereba controlar todas as instituzions.
A reyalidat ye que dica la fin d'o sieglo XIII no apareix definida: chustizia yera sinonimo de chuez, y cal esperar á las Corz de Exeya de 1266 pa beyer que uno d'istos chustizias adquirió poders como "chuez meyo", entre a monarquía y as elites regnicolas. A instituzión ganó peso en o Pribilechio Cheneral que surte d'as Corz d'Aragón de 1283, y sobre tot grazias a las derrotas d'a Unión Aragonesa en 1301 y en a Batalla d'Epila, que obligoron a la monarquía y os aragoneses a trobar un equilibrio sin conflictos. Dende o sieglo XIV o Chustizia no ye nomás que un chuez poderoso, sino una instituzión consolidada, clamada asobén "Chustiziazgo".
[editar] Funzions y funzionamiento
En primeras, o rei teneba a capazidat de nombrar á lo Chustizia d'Aragón, pero de camino esdebinió bitalizio y ereditario, conque a monarquía perdió a capazidat de controlar-lo de tot, pero también creyó largas dinastías de Zerdanes y Lanuzas en o cargo, acusadas asobén d'abusos y corrupzión.
A siede d'o Chustizia d'Aragón estioron as Casas del Reyno dende metat d'o sieglo XV.
O Chustizia yera, sobre tot, o prinzipal tribunal d'Aragón, y por ixo yera l'interprete, en zaguera instanzia, d'os Fueros y Obserbanzias. A Cort d'o Chustizia s'encargaba de cuatro prozesos chudizials: aprensión, imbentario, firma de dreito y manifestazión, que permitiban -lo menos en teoría- de garantizar o funzionamiento correcto d'a chustizia aragonesa. Tambien teneba funzions de representazión d'o reino debán d'as Corz d'Aragón.
También yera o chuez d´o Contrafuero: teneba a capazidat de dezidir qué aczión eba biolau os Fueros d'Aragón, y podeba usar a fuerza pa aturar-la.
[editar] Decadenzia y desaparizión
Ya en os sieglos XIV y XV i abió conflictos cutianos entre o rei y o Chustizia, pero cal esperar o sieglo XVI pa beyer una poder dezidido d'a monarquía por controlar ista instituzión. En nobiembre de 1591 o Chustizia d'Aragón dictaminó que la imbasión d'Aragón por Felipe I yera Contrafuero, conque miró d'aplegar un exerzito contra o rei, que resultó un fracaso completo, as tropas castellanas ocuporon Zaragoza y o Chustizia, Chuan V de Lanuza, estió executau o 20 d'abiento de 1591, talmén a fita más emblematica d'a istoria y leyenda d'a instituzión.
En as Corz d'Aragón de Tarazona, en 1592, a monarquía modificó a instituzión pa controlar-la millor, y se mantenió sin guaires modificazions ni importanzia dica os Decretos de Nueba Planta de 1707. O zaguer Chustizia d'Aragón estió Antonio Gabín.
[editar] O Chustizia d'Aragón en l'autualidá
En 1982 reaparixió a fegura d'o Chustizia d'Aragón, recogida en o establimiento d'autonomía d'Aragón y emparata por a constituzión de 1978. O Chustizia ye a tercera autoridá d'a Comunidá Autonoma, chunto á lo Presidén d'a Deputazión Cheneral d'Aragón y á lo presidén d'as Corz.
A sede autual d'o Chustizia d'Aragón se troba en o zaragozano Palazio de Armijo.
[editar] Funzions
O Chustizia d'Aragón tien tres funzions alazetals:
- Protexer y defender os dreitos indibiduals y coleutibos d'os ziudadans fren á las autuazions irregulars d'as Almenistrazions Publicas.
- Defender o Establimiento d'Autonomía d'Aragón.
- Tutelar l'Ordenamiento Churidico Aragonés.
[editar] Chustizias dende a restaurazión d'a democrazia
- Emilio Gastón Sanz. (1988-1993).
- Juan Bautista Montserrat Mesanza. (1993-1998).
- Fernando García Vicente. (1998-).
