Пĕрремĕш Тĕнче вăрçи
Википедири материал
Пĕрремĕш Тĕнче вăрçи (1914—1918) — этемлĕх историйĕнчи пысăк вăрçă хирĕçĕвĕсенчен пĕри.
Тупмалли |
[тӳрлет] Термина палăртни
Историографире çак термина, паллах, 1939 çулта Иккĕмĕш Тĕнче вăрçи пуçланса кайнă хыççăн палăртнă. Унчен ăна Аслă вăрçă (акăлч. The Great War, фр. La Grande guerre), ятпа усă курнă.Раççей Империнче хăш чух Иккĕмĕш Тăван çĕршыв (Аттеçĕр) вăрçи, çапла та халăхра (революциччен те, хыççăн та) германи вăрçи тенĕ; кайран СССР вăхăтĕнче большевиксем ăна империализм вăрçи шутне куçарнă.
[тӳрлет] Вăрçă умĕнчи истори
1914 çулчен Европăра вырăнти пĕчĕк хирĕçӳсем пулнă (Балкан вăрçисем, Италипе турккă вăрçисем), анчах вĕсенчен пысăк вăрçăсем тухман. 1905 çулта Германи Раççейпе пĕрлĕхлĕ килĕшӳ (Бьёрк килĕшĕвĕ) тăвасшăн тăрăшнă, анчах та вăл пурнăçа кĕрсе вăй илеймен. 1914 çул тĕлне икĕ вăрçă-политикăлла блоксем тĕрекленнĕ.
Антанта (1907 çулхи Аслă Британипе Раççей Пĕрлĕхĕ тĕпĕнчен пуçланса кайнă):
-
- Раççей Империйĕ;
- Аслă Британи;
- Франци.
- Виçъенлĕ Пĕрлĕх:
- Германи;
- Австри-Венгри;
- Итали.
Итали вăрçăна Антанта енче 1915 çулта çеç кĕнĕ — çапах та Германипе Австро-Венгри çумне вăрçă вăхăтĕнчех Турципе Болгари хутшăннă, вара Тăватъенлĕ Пĕрлĕх (Тĕп (Европăри) патшалăхĕсен Пĕрлĕхĕ) пулса тăнă.
- Антанта майлисем (Антантăна вăрçăра пулăшнă):
[тӳрлет] Вăрçă тапранса кайни
Сараево хулинче 1914 çулта çĕртме, 28 «Млада Босна» вăрттăн ушкăнра тăнă вунтăхăр çулхи серб студенчĕ Гаврила Принцип Австри эрцгерцогне Франц Фердинанда пăшалпа пенĕ. Çакăн хыççăн ĕнтĕ вăрçă тапранса каять. Çак пысăк вăрçă пуçланичченех Европăри аслă патшалăхсем — Германи, Австро-Венгри, Франци, Аслă Британи, Раççей — хушшинче пĕр-пĕринпе килĕшмен самантсем чылайланса пынă. Германи экономики хăвачĕ хăпарса пынă май ăна тĕнчери сутлăх пасарĕсене тата пуянлăх управĕсене пайлас вăхăт çитсе тăнă, анчах çак ĕçсене Аслă Британи хирĕç пулнă. Французсемпе германсем чикĕ çумĕнчи тавлашуллă çĕрсемшĕн (Эльзаспа Лотаринги) хирĕçме тытăннă. Çывăх Тухăçра пĕтĕм патшалăхсем арканма пуçланнă Осман империйĕн (Турци) çĕрĕсене пайлама (хăйсен айне тума) хатерленсе тăнă.
- Çурла, 4 — германи çарĕсем Бельгине тапăнса кĕнĕ. Çав кунах Аслă Британи, Раççейпе Франци умĕнчи пĕрлĕх явăпĕсене пурнăçласа, Германине хирĕç вăрçă пуçланине пĕлтернĕ.
- 1914, авăн (?)— пĕрремĕш (Марна çинчи) çапăçу.
- 1914 çулхи Тухăç-Прус операцийĕ.
Галицири çапăçу
Вăрçă икĕ тĕп вăрçă театăрĕсенче пынă.
- Анăç тата Тухăç Европăра;
- Балканра, Çурçĕр Италиире, колонисенче — Африкăра, Китайра, Океанире.
Юпа, 26 нимĕç шывайкимми U-24 (капитан-лейтенант Шнейдер) французсен «Амираль Гантом» пăрахутне торпедăланă. Пăрахут çинче вăрçă хăрушăвĕнчен таракан 2000 бельги çынни пулнă. Вĕсенчен 40 çын вилĕм тупнă.
[тӳрлет] Вăрçă хронологийĕ
1914 çулхи вăрçă кампанийĕ
- çĕртме, 28 Австро-Венгри Серби вĕсен ультиматумĕпе килĕшмен пирки (эрцгерцога вĕлернĕ серб террорисчĕсене тытса пама хушнă) Сербине хирĕç вăрçă пуçланнине пĕлтернĕ.
- çĕртме, 30 çакăн хыççăң Раççей çар мобилизаци тума пикеннĕ, вара Германи Раççей умне мобилизацине 12 сехет хушшинче чармалла тесе ультиматум лартнă.
- çурла, 1 — Германи Раççее хирĕç вăрçă пуçланине пĕлтернĕ.
- çурла, 2 — Германи Люксембурга оккупациленĕ те Бельги умне германи çарĕсене Бельги çĕрĕ витĕр Францине ирттерсе ямалла ультиматум лартнă.
- çурла, 3 — Германи Францине хирĕç вăрçă пуçланине пĕлтернĕ.
1915 çулхи вăрçă кампанийĕ
- Горлица талпăнăвĕ
- Изонцо çинчи пĕрремĕш çапăçу
- Изонцо çинчи иккĕмĕш çапăçу
- Изонцо çинчи виççĕмĕш çапăçу
- Изонцо çинчи тăваттăмĕш çапăçу
Вăрçă пуçлансанах тӳрех паллă пулать, çак хаяр кĕрешӳ тăсăмĕ вăрăм туртăмлă пулать. Антанта çĕршывĕсем, хăйсен вăйĕсем чылай пулсан та, пĕрлĕхлĕ ĕçсем тытса пырайман, çакăнпа уса курса Германи нумай тапхăр тапа тан вăрçма пултарнă.
Пĕрремĕш ăстрăм вăрçă хирĕсенче çапăçусем çав тери анлă пулса каяççĕ, весенче чылай халăхлă çарсем хутшăнаççĕ. Çавăн пекех пирвай хут танксене, авиацийе, дредноутсене (карапсене), хими хĕç-пăшалне çапăçусене кĕртнĕ. Раççей çарĕсем пĕрре çеç мар тăшманăн дивизийĕсене хăйсем çине çавăрса тăмарĕсене пĕтĕмпех çапса аркатиччен хăтарса пынă.
1916 çулхи вăрçă кампанийĕ
- Брусилов талпăнăвĕ;
- Сомма çумĕнчи çапăçу
- Ютланди çапăçăвĕ;
- Верден çумĕнчи çапăçу
- Изонцо çинчи пиллĕккĕмĕш çапăçу
- Изонцо çинчи ултăмĕш çапăçу
- Изонцо çинчи çиччĕмĕш çапăçу
- Изонцо çинчи саккăрмĕш çапăçу
- Изонцо çинчи тăхăрмĕш çапăçу
1917 çулхи вăрçă кампанийĕ
- Изонцо çинчи вуннăмĕш çапăçу
- Изонцо çинчи вунпĕрмĕш çапăçу
- Изонцо çинчи вуниккĕмĕш çапăçу (Капоретто патĕнчи çапăçу)
Нимĕçсемпе австро-венгăрсем çивĕч кĕрешнĕ пулин те, 1917 çул тĕлне çĕнтерӳ ĕçĕсем Антанта енне тайăлса пынă. Италия 1915 çулта Австро-Венгрине хирĕç вăрçă пуçлать. Антанта майлă АПШ тухать. 1916 , çурла Антантă çумне Румыни тăрать, анчах та ăнăçу çухалать; унăн çĕрĕсенегермани блокĕн çарĕсем йышăнаççĕ. Раççейри шалти ĕçĕсем хĕрсе кайнипе Февраль революцийĕ çĕнтерет, каярах Октябрь революцийĕ, çакăн хыççăн Раççей хăй шутпа вăрçăран тухса ӳкет (Брест мирĕ çырнă хыççăн), мĕншĕн тесен 1917 çулта Раççей вăрçă ĕçĕсене малалла тăсма пултарайман. Çак çăмăллăха пула Германи тепĕр çул хушши вăрçа тăсса пырать.
1918 çулхи вăрçă кампанийĕ
- Витторио-Венето патĕнчи итальянсемпе австрисен çапăçăвĕ.
- 1918 çулта чӳк уйăхĕнчи ăнăçусăр тапăну хыççăн (Анăç фрончĕ) Германире те революции пуçланнă (чӳк, 9 Вильгельм кайсера пĕрхĕтнĕ те Веймар республики йĕркеленĕ).
- 1918 чӳк, 11 германии тата тăмарлă çарпуçлăхĕ Компьенре çапăçусене чарса лартнă, çакăнпа Пĕрремĕш Тĕнче вăрçи пăчланса ларать.
- Чӳк уйăхĕнче Австро-Венгри темиçе çĕршыва пайланса каять; монархи йĕркине пĕтерсе хунă.
1919 çулта Парижри мирлĕ конференцире нимĕçсем Версаль килĕшӳ хучĕ çине ал пуснă.
Çавăн чухнех ытти килĕшӳ хучĕсене çирĕплетнĕ:
- Германипе (Версаль килĕшĕвĕ 1919)
- Австрипе (Сен-Жермен мирлĕ хучĕ 1919)
- Болгарипе (Нейи мирлĕ хучĕ 1919)
- Венгрипе (Трианон мирлĕ хучĕ 1920)
- Турципе (Севр мирлĕ хучĕ 1920).
Пĕрремĕш Тĕнче вăрçи хыççăн тăватă импери хавшакланса-саланса кайнă: Германи, Раççей, Австрипе Венгри тата Осман империйĕсем, юлашки иккĕшĕ пайланса кайнă, Германи тата Раççей монархийĕсене аркатнă, территорийĕсене сахаллатнă, экономика енчен хавшаннă.
[тӳрлет] Çавăн пекех пăхăр
- Раççей çарĕн Францири экспедици корпусĕ
- Иккĕмĕш Тĕнче вăрçи
- Талергоф
- Октябрь революцийĕ
