Изработка на Македонски народен вез
Од Википедија, слободна енциклопедија
Од текстилните материјали што служеле за изработка на деловите од носијата украсени со вез покрај памукот, кој одамна се произведувал во Македонија, некогаш биле ленот и конопот, познати како стари индустриски култури. Херодот споменува дека и Тракијците ја приготвувале својата облека од коноп. а за употребата на лен и коноп знаеле и старите Словени. Во X век од струмичкиот крај се изнесувало ленено платно за Цариград, а и денес во Македонија постојат села, чиишто имиња сведочат за некогашното одгледување на овие стари индустриски култури. Од друга страна, не само што најстарите везени примероци се работени на ленено или на конопено платно, туку извесни везови и посебно барале ленен материјал поради појаките нишки, како ажурниот вез "чикме" во Полог, додека во Охридско Поле белите везени "чикмиња" по кошулите до неодамна се изработувале со ленени конци.
Содржина |
[уреди] Техники на везење
Понатаму и самата технологија околу приготвувањето на материјалите за везење содржи видни традицонални обележја што потекнуваат најверојатно од подалечното минато. Така, на пр., карактеристично е дека скоро во цела Македонија до неодамна се употребувале за везење т.н. "подавани" или "пуштани" конци, сукани и присукувани само со раце и без никакви помагала, кое редовно го правеле по две девојки, а кое од друга страна укажува на еден од најпрвобитните начини за добивање конци што се одржал до денес.
[уреди] Материјали во везните техники
За везење најчесто се употребувале волнени конци, што било условено и од развиеното сточарство некогаш во Македонија, а се приготвувале на домашен, традиционален начин од најквалитетната волна ("каделка"). Покрај волната, особено за празничните облеки, за везење биле во употреба и свилени конци, а во некои краишта во Македонија било познато и домашното одгледување на свилена буба. Најчесто биле везени со свила сокаите, убрусите и марамите, а кошули со свилен вез најдолго се одржале во Полог, Дебар, Малесија, Охридско Поле, Горна Преспа и Мариово. Скоро насекаде повеќе или помалку во везот била застапена и срма, особено во Скопска Блатија, Полог, Порече, Прилепско-битолско Поле и др. Од почетокот на овој век некаде навлегле во употреба купечки волнени конци - "фанелки" (Кичевија), "преѓиче" или "од камила в'лна" (Полог) и др.
[уреди] Употреба на боени конци
Карактеристично за постарите македонски везови е употребата на конци обоени со природни средства за боење, познати уште на старите Словени. Да споменеме само дека употребата на броќ за добивање црвена боја како најзастапена во македонските везови, а чија употреба кај Јужните Словени потекнува уште од времето на нивната заедница, доскоро била широко распространета низ цела Македонија, кое го потврдуваат и усните традиции. Од друга страна, разните технолошки постапки при народното боење зачувале многу елементи од примитивните начини на боење, меѓу кои е и особено старото боење волна за везење во буниште, до неодамна познато скоро во цела Македонија.
Меѓу битните одлики на македонскиот народен вез е и неговата полихромност, иако познавањето на повеќе тонови од иста боја, во границите на одделните области, не е особено застапено. Во колоритот на македонските везови доминира црвената боја, која е особено карактеристична за мијачкиот вез, во Прилепско-битолско Поле, Мариово и др. За Дебарски Дримкол најтипична е портокаловата боја. Покрај црвената, најмногу е застапена црната боја, која е доминантна за везовите од Скопска Црна Гора и Долни Полог. Во комбинација со овие две бои мошне често се застапени уште жолто, модро и зелено, само како колористични ефекти. Посебно карактеристична е жолтата боја за везовите, од Кичевија и Железник.
[уреди] Измени во колоритот во XIX век
Промените во колоритот, кои настанале главно поради употребата на индустриски бои од крајот на XIX век, условиле поголеми промени и во регионалните специфичности на македонските везови. Така на пр., некогашните "аловни везови" од Прилепско-битолско Поле изработувани со "старо аловно" - "Прилепско" , се промениле со "битолско аловно" , во Железник, наместо "жолто полјанско" (црвено), влегло во употреба "жолто горноселско" (лимоново), во Скопска Котлина - "топско жолто" итн. Овие промени, од своја страна, укажуваат уште еднаш на карактерот на меѓусебните врски во везбената орнаментика на одделните пределски целини во Македонија.
[уреди] Етнографски карактеристики на везот
Карактеристична особеност на македонскиот вез му даваат и густо извезените површини, така што се исполнуваат во соодветни бои не само орнаментите, туку и самиот фон. Понекогаш бели неизвезени делови од фонот ги формираат орнаментите или само нивните контури, а поретко за фон на мотивите служи самото бело платно. Сите везови се работени со броење вдолж жиците од платното и најчесто од опачната страна.
Најзастапената техника е т.н. "полнеж" (гобленска техника, коси бод). Скоро нема крај во Македонија каде оваа карактеристична техника за македонскиот вез, макар и со незначителни локални разновидности, не е позната. Најпрво со тенок црн, поретко разнообоен конец се обележуваат контурите на орнаментите (се "црни", "лози", "ора", "бразди", "снове", "везе" и т.н.), а потоа се полнат со разнобојна волна, свила или срма. Карактеристично е за македонските полнети везови и бодовите да се пружаат сè во еден правец, при што исклучок прават само везовите од Кумановско, Скопска Блатија и, делумно, од Полог.
Меѓу најзастапените техники спаѓаат и оние со прави бодови - "подлачно", "сокаечко", "клашнечко" и сл. кои покажуваат нешто поголеми разновидности во начинот на везењето. Карактеристично е дека со оваа техника се везени скоро сите македонски сокаи.
Крвчињата, како основна техника, се застапени само во везовите од Леринско Поле, Кичевија и Порече, а во поново време и во Радовишко Поле. Инаку, нивната примена, макар и во ограничена мера, се забележува скоро во сите македонски везови.
Извесни техники како основни се ограничени само на некои области, како мијачкиот ажурен вез "кинатица", дебарскиот ажур "кесме", релјефните техники од Скопска Црна Гора и Долни Полог, "скорците" од Дебарски Дримкол и "нофтено" од Струшко Поле, "писани" и "грабени везови" од Прилепско-битолско Поле и Мариово и др.
[уреди] Мијачки вез
Посебно интересен е мијачкиот вез, во кој можеме да бараме повеќе елементи на стари културни традиции со оглед на поголемата зачуваност на мијачката носија. Имено, населението од неколку мијачки оази - С. Ореше и Папрадиште (Бабуна), Смилево (Железник) и Ехлоец (Кичевија), кое мигрирало од својот матичен предел Мала Река уште во текот на XVIII век, благодарение на својата етничка жилавост, ја зачувало до денес својата богато везена носија скоро во непроменет вид, а на чие создавање и формирање уште пред мијачките миграции без сомнение и претходел еден релативно подолг временски период.
За некои женски кошули типични се белите везови во долниот дел, најчесто во ажурна техника со функција на соединувачки шев, познати како "чикмиња" (Мијаци, Дебарски и Струшки Дримкол, Охридско Поле, Горна и Долна Преспа и Леринска Река).
[уреди] Користени извори
- Аница Петрушева - Народните носии, од книгата Етнологија на Македонците, издание на Македонската академија на науките и уметностите 1991
