Ötzi
Van Wikipedia
Ötzi is de naam die is gegeven aan de ijsmummie van een neolithische man die op 19 september 1991 door Duitse toeristen hoog in de Alpen gevonden is. Deze vondst heeft onze kennis van het leven in de jonge steentijd, ongeveer 5350 jaar geleden, enorm verrijkt.
Inhoud |
[bewerk] Vindplaats
Ötzi lag op het Tisenjoch in een rotskommetje aan de rand van een gletsjer in de Ötztaler Alpen aan het eind van het Ötztal, op een hoogte van 3210 m. De vindplaats ligt vrijwel op de Oostenrijks-Italiaanse grens en hoewel de mummie eerst in Innsbruck, Oostenrijk belandde, is ze nu te bezichtigen in het Zuidtirools Archeologiemuseum in Bolzano in Italië omdat de vindplek toch net (92 meter) in dat land bleek te liggen. Aanvankelijk werd het lichaam voor een recent ongevalslachtoffer gehouden en op vrij onzorgvuldige wijze geborgen nadat de eerste vinders, Helmut en Erika Simon, de vondst hadden gemeld. Hierbij zijn belangrijke beschadigingen aan de mummie opgetreden en aan de nevenvondsten, die aanvankelijk over het hoofd waren gezien. Toen eenmaal begon duidelijk te worden hoe belangrijk de vondst werd, is de vindplaats herhaaldelijk - ook in de zomer van 1992 nog - met zeer nauwkeurige methoden uitgekamd, waarbij nog een groot aantal relevante extra vondsten werd gedaan, zoals nagels en haar.
[bewerk] Conflicten
Er is rond Ötzi een aantal geschillen en geruchten ontstaan. Eerst was er de strijd tussen de Oostenrijkers en de Italianen over wie de mummie mocht houden. Daarna kondigde het echtpaar (de Simons) dat hem gevonden had aan dat het een gerechtelijke procedure zal beginnen om erkend te worden als de legitieme vinders. Het museum in Bolzano trekt momenteel ca 300.000 bezoekers per jaar.
[bewerk] Ouderdom
Ötzi heeft voor enige wetenschappelijke opschudding gezorgd toen uit de koolstof-14-datering bleek dat hij uit ongeveer 3150 v. Chr. stamde. De mummie is dus honderden jaren ouder dan de piramide van Cheops en dan Stonehenge. In tegenstelling tot Egyptische mummies en andere begraven mensen, is Ötzi zo goed als volledig intact bewaard. Ook zijn kledij en zijn gebruiksvoorwerpen zijn die die hij op het moment van zijn dood bij zich had. Dat is uniek. Ötzi kan informatie verschaffen over een tijd in de Europese prehistorie waarover maar heel weinig bekend is. Hoewel bij de mummie een aantal houten artefacten zijn gevonden is een exacte jaarringendatering nog niet mogelijk gebleken.
[bewerk] Korte beschrijving
Ötzi was een man van ca 45 jaar oud. Voor die tijd is dat oud. Hij was ca 1,60 m lang. Uit onderzoek blijkt dat hij weinig vet had. Bij leven moet hij zo'n 50 kg gewogen hebben. Zijn lichaam telt 57 tatoeëringen. Ze werden veroorzaakt door inkervingen in de huid die daarna met koolpoeder werden ingewreven. Mogelijk ging het hier om een behandeling tegen de artrose waaraan de man leed (wat gewrichtspijn zal hebben veroorzaakt). In zijn longen bevonden zich deeltjes van de rook van houtskoolvuurtjes. Uit analyse van DNA, van stof en stuifmeelkorrels en van de isotopenverhoudingen in zijn gebit blijkt dat hij zijn jeugd in de buurt van het huidige dorp Feldthurns ten noorden van Bolzano doorbracht, maar later in valleien een kilometer of 50 noordelijker ging wonen. Zijn kleding was nog gedeeltelijk intact en bleek verrassend goed aangepast aan de eisen van het klimaat in de Alpen. Hij droeg complexe, gevoerde schoenen. In zijn maagdarmkanaal vond men de resten van twee maaltijden. De laatste was er een van edelhertenvlees en granen (eenkoorn, een primitieve tarwesoort). De voorlaatste was er een van steenbokvlees. In de maaltijd zaten stuifmeelkorrels passend bij een naaldbos op middelmatige hoogte. Een gevonden sleedoornpruim (Prunus spinosa) plaatst het seizoen van overlijden wellicht in de zomer. Ötzi had donkerbruin tot zwart haar dat op een lengte van ca 8 cm is afgeknipt. Hij had een baard. Hij had geen luizen, maar in zijn kledij zijn wel twee vlooien gevonden. Zijn voor die tijd hoge leeftijd en de voorwerpen die hij bij zich droeg, vooral de dure koperbijl en de berenmuts, wijzen erop dat hij een zekere status moet hebben gehad.
[bewerk] Wat deed Ötzi op 3210 m hoogte?
Pollen van de hopbeuk die in de darm van Ötzi zijn aangetroffen, bewijzen dat hij 6 tot 12 uur voor zijn dood in een zuidelijker dal moet zijn geweest. De laatste uren voor zijn dood is hij zo'n 1200m hoger geklommen. Waarom? De natuurlijke weiden boven de boomgrens werden in de Alpen al vanouds gebruikt om in de zomer het vee te hoeden. In de Vinschgau worden vandaag nog schapen over de hoofdkam van de Alpen naar de hoge weiden van het Ötztal gedreven. Het is niet uitzonderlijk dat herders tijdens deze zogenaamde transhumance op een hoogte boven 3000 meter komen. Ötzi zou een herder geweest kunnen zijn. Maar ook jagers komen graag op die hoogte, op zoek naar gemzen. Omdat het Tisenjoch al van in de prehistorie een Noord-Zuidpassage is, denken sommigen dat Ötzi een handelaar was. Anderen denken dat hij een soort leider was. Herder, jager, handelaar, leider of een beetje van alles? Dat is niet echt duidelijk. Op basis van de doodsoorzaak denken de meeste onderzoekers dat Ötzi op de vlucht was.
[bewerk] Doodsoorzaak
Ötzi werd vermoedelijk het slachtoffer van een jachtongeval of gewapend conflict. In zijn borstkas is bij de linkerschouder (pas enige jaren na de vondst!) een vuurstenen pijlpunt ontdekt die aanvankelijk bij eerder röntgen (CT)-onderzoek niet was opgemerkt. De bijhorende wond links op de rug is vers. De schacht van de pijl was verwijderd, de pijlpunt is blijven steken. Ötzis long is niet geraakt. Het schot was zeker niet onmiddellijk dodelijk, maar heeft mogelijk vele uren (dagen?) later in combinatie met uitputting wel tot zijn dood geleid. Experimenteel onderzoek met vergelijkbare bogen toont aan dat ze een reikwijdte van 180 meter hebben. Een pijl die van op 30 meter wordt afgeschoten gaat door het lichaam. Dat is niet gebeurd bij Ötzi. Wetenschappers vermoeden daarom dat hij van op vrij grote afstand in de rug moet zijn geschoten. De schutter stond op een lager standpunt. Naast een schotwond had Ötzi ook een snijwond aan zijn rechterhand. Er zijn bloedsporen gevonden op zijn wapens en zijn kleding. DNA-onderzoek lijkt erop te wijzen dat de bloedsporen van vier afzonderlijke personen afkomstig zijn. Het is daarom mogelijk dat Ötzi zich tegen een aantal vijanden heeft moeten verdedigen. Daarbij kan hij zijn pijlen verbruikt hebben en zijn boog verloren zijn. Hij heeft mogelijks in de uren na het conflict nog geprobeerd een nieuwe boog en nieuwe pijlen te maken. Hij heeft ze niet kunnen afwerken. Mogelijk had hij met opzet deze moeilijke weg over de bergen uitgezocht om aan zijn vijanden te ontkomen. Dat is waarschijnlijk gelukt, want hij is niet beroofd van zijn voor die tijd dure bijl. Vast staat dat hij zich nog zelf heeft geïnstalleerd in het rotskommetje. Hij heeft zijn rugzak, onafgewerkte boog en bijl tegen de rotswand gezet. Zijn pijlkoker heeft hij op een horizontaal stuk rots gelegd. Zijn mes had hij in zijn hand. Voorover geleund tegen een rotsblok is Ötzi gestorven.
[bewerk] Nevenvondsten
De vondst van Ötzi is vooral ook zo interessant omdat hij een groot aantal gereedschappen en andere voorwerpen bij zich had die anders in de grond in de loop der eeuwen allang zouden zijn vergaan. Deze voorwerpen zijn ditmaal ook niet, zoals meestal in dergelijke situaties, als grafgiften gevonden, maar bij iemand die zo uit het dagelijks leven is weggerukt. Deze vondsten hebben een enorme hoeveelheid informatie opgeleverd over dagelijkse gebruiksvoorwerpen die mensen in de steentijd al konden maken en gebruiken. Ötzi was zeker niet onvoorbereid de berg op gegaan; hij had een complete jacht- en survivaluitrusting bij zich.
[bewerk] Kleding
- schoenen van verschillende soorten leer gemaakt (van berenhuid voor de zool, hertenleer voor het bovenwerk), met brede zolen, geschikt om op sneeuw te lopen. In de schoenen zat ook hooi, gepakt in een netstructuur, voor warmte-isolatie. De schoenen werden aan de beenbeschermers vastgeknoopt. De schoenen zijn de oudste ooit gevonden. Een complexe en geraffineerde constructie.
- gordel met gordeltasje: een kalfsleren riem van 4 tot 4,8 cm breed en bijna 2 meter lang. Deze werd tweemaal rond het lichaam gewonden. Op de riem is een tasje genaaid, waarin een silexkrabber, een silexboortje, een silexlamel en een benen els zaten.
- geitenleren lendenschort, een rechthoekige smalle lange (1 m) lap die tussen de benen door werd gehaald en voor en achter onder de gordel werd doorgestoken.
- beenbeschermers van geitenleer, nauw aansluitend passend om boven- en onderbenen. Twee losse pijpen, geen broek.
- een knielange leren jas, zorgvuldig uit overlappende rechthoekige stukken geitenleer genaaid met dierlijke pezen.
- een (vermoedelijke) mantel van geknoopt gras, zonder mouwen of mouwgaten. Er is helemaal geen echt geweven textiel gevonden; wel veel geknoopt en gevlochten, van gras gedraaid grastouw.
- halfbolvormige muts van berenvacht met leren kinband, die bij leven al gebroken was. De haarkant van de berenvacht is naar buiten gekeerd en het kledingstuk is uit verschillende stukken huid genaaid.
[bewerk] Wapens en ander gerei
- resten van een uit gras geknoopt net dat wellicht bij de jacht werd gebruikt.
- resten van 2 containers van berkenbast, ronde potten van een geschilde berkenbast die tot een container waren genaaid. De ene bevatte (groene) esdoornbladeren, waarin een (smeulend) houtskooltje werd bewaard; de andere werd wellicht voor tondel of proviand gebruikt.
- pijlen: een aantal deels onafgewerkte pijlen. Slechts 2 pijlen hadden een punt en waren bruikbaar. De 12 andere waren nog niet afgewerkt. Niet allemaal door dezelfde maker gefabriceerd - de ene bruikbare pijl was door een linkshandig persoon, de andere door een rechtshandige gemaakt. De bruikbare pijl had aan drie kanten rondom een veer aan de achterkant, met berkenteer en draad vastgezet. De veren waren iets schuin op de schacht gelijmd, zodat de pijl zou gaan ronddraaien, wat meer stabiliteit aan de vlucht geeft.
- boog: een boog die nog niet klaar was maar waaraan nog gewerkt moest worden om er mee te kunnen schieten, langer dan hijzelf was, nl. 1,82 m. Materiaal: taxushout, tot ver in de middeleeuwen ook in Engeland nog het materiaal van voorkeur voor bogen. De inkepingen voor de pees en de pees waren nog niet aangebracht.
- pijlenkoker van genaaid hertenleer, afsluitbaar met een flap zodat de pijlen er niet uit konden vallen. In de pijlenkoker ook draad om pijlen mee te maken. De oudste ooit gevonden pijlenkoker.
- Een bijl van koper, niet van brons; gevat in een handvat van taxushout en gefixeerd met berkenteer en riemen. Het is de enige ooit compleet gevonden neolithische bijl ter wereld. Stijl verwant aan de Remedello-cultuur waarvan in Noord-Italië ca 124 graven gevonden zijn.
- retoucheerstift - een houten handvat, waarin een stift van hertengewei is gedreven. Het geheel lijkt op een groot aangescherpt potlood. Het werd gebruikt om van een vuurstenen snede kleine scherfjes af te drukken om er een scherpe gezaagde snede van te maken. Het handvat had aan het uiteinde een ronde groef waarmee de stift met een touwtje aan een riem kon worden bevestigd.
- Een aantal ruwe stukken vuursteen van hoge kwaliteit, die nog nader bewerkt moesten worden.
- Mes in essehouten handvat. Een opvallend klein vuursteenmes - het had als het zonder handvat was gevonden makkelijk voor een fikse pijlpunt kunnen doorgaan. Voor de bevestiging van onderdelen werd berkenteer gebruikt, gemaakt door berkenbast onder uitsluiting van lucht te verhitten. Ook het mes had net als de retoucheerstift een insnoering aan het uiteinde van het handvat waarmee het met touw aan de gordel gehangen kon worden.
- schede voor het mes, gemaakt van gevlochten touw dat gemaakt was uit grassen.
- schraper van vuursteen, misschien om de pijlen of de boog mee te bewerken.
- stukken van polyporuszwammen, van twee verschillende soorten. Een soort mogelijk voor medicinaal gebruik, de andere als tondel. (Piptoporus betulinus)
- gordel van kalfsleer met buidel voor benodigdheden. De sluiting van de gordel is niet gevonden. De buidel bevatte tondelzwam.
- stukken vuursteen, misschien gebruikt als vuurslag. In de tondelzwam werden deeltjes pyriet gevonden (waaruit vonken kunnen worden geslagen).
- frame voor rugzak: kromgebogen hazelaartak met twee dwarsplankjes, hierop was oorspronkelijk waarschijnlijk een leren draagtas bevestigd. Er is ook wel geclaimd dat dit voorwerp deel uitmaakte van het voetgerei en een rest is van een sneeuwschoen.
- een ronde stenen ring met riemen erdoor. Functie niet bekend. Mogelijk een amulet dat om de hals werd gedragen.
Voor de uitrusting was (waarschijnlijk niet toevallig) van een groot aantal verschillende soorten hout en gelooid leer gebruikgemaakt. Houtsoorten: taxushout, essenhout, lindehout, hazelaar. Dieren: beer, gems, geit, steenbok, hert, kalf.
[bewerk] Genetisch onderzoek
In 2006 verschenen de resultaten van een genetisch onderzoek in het Amerikaanse Journal of Physical Anthropology. Volgens dit onderzoek was Ötzi mogelijk onvruchtbaar. Het onderzoek bevestigde tevens dat zijn wortels mogelijk in Midden-Europa liggen. De onderzoeken op de gletsjermummie zijn uitgevoerd op mitochondriaal DNA, dat uitsluitend via de moeder wordt geërfd. Er zouden twee mutaties zijn aangetroffen die geassocieerd zijn met een verminderde vruchtbaarheid. De bevinding ondersteunt wel de theorie van de onderzoeker Konrad Spindler (ondertussen overleden), die in de jaren negentig stelde dat Ötzi een eenzaat was die uit de gemeenschap werd verstoten en in de bergen om het leven kwam. Van dergelijke theorieën zijn er overigens minstens evenveel als er onderzoekers zijn - meestal ontbreekt zowel bewijs als tegenbewijs, hoewel onbewijsbare vermoedens welig tieren.
[bewerk] Trivia
- Er is ook een gerucht in omloop gebracht dat in de anus van Ötzi semen gevonden zou zijn. Dit zou Ötzi wellicht tot de oudste homoseksueel maken. Het verhaal is echter begonnen als aprilgrap en is niet waar, maar wordt als broodjeaapverhaal verder verspreid.
- Ötzi groeide in de jaren na zijn vondst uit tot een plaatselijk cultureel icoon. Zo noemde een popartiest zich DJ Ötzi; deze scoorde eind jaren negentig een carnavalshit met Anton aus Tirol.
[bewerk] Vloek
 Zie Vloek van Ötzi voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
Er gaat een gerucht de ronde dat er een vloek rust op Ötzi, omdat er al acht mensen gestorven zijn die betrokken waren bij de ontdekking of het onderzoek.
[bewerk] Externe links
- www.archaeologiemuseum.it
- Universiteit Innsbruck
- ZDF Foto's en artikels
- Wetenschappelijk onderzoek
- Meer informatie en foto's
- Was Ötzi onvruchtbaar?
