Bewustzijn (algemeen)
Van Wikipedia
Bewustzijn is afgeleid van het Duitse woord Bewusstsein, dat werd geïntroduceerd door de Duitse filosoof Christian Wolff (1679-1754) voor een concept dat in de moderne filosofie en wetenschap ook wel wordt omschreven als 'weet hebben van', 'beseffen', 'zich realiseren', 'doordrongen zijn van', 'in de gaten hebben' en 'bezinning'.
In de wetenschap wordt algemeen aangenomen dat bewustzijn plaatsvindt wanneer prikkels door de cortex waargenomen, verwerkt en opgeslagen worden. Voor een adequaat bewustzijn moeten meerdere hersenstructuren goed functioneren. Van wezenlijk belang zijn naast de cortex ook de thalamus en de reticulaire formatie.
Vanwege het belang van de cortex, hippocampus en amygdala bij het opslaan van informatie en het plaatsvinden van bewustzijn wordt aangenomen dat bewustzijn enkel voorkomt bij diersoorten met een cortex. Dat zijn zoogdieren en vogels. Andere dierklassen, zoals reptielen, amfibieën, vissen en ongewervelden (zoals insecten), beschikken niet over een cortex en hebben daarom dus niet de mogelijkheid informatie in hun hersenen op te slaan (geheugen) of bewustzijn te ondergaan.
Inhoud |
[bewerk] Zelfbewustzijn
Een speciale soort van bewustzijn is het zelfbewustzijn, ook wel pensarisch bewustzijn genoemd. Dat wil zeggen dat iemand zich bewust is van zichzelf, van een eigen ik. Dit is het onderwerp van onderzoek bij baby's (in de ontwikkelingspsychologie) en bij dieren (in de ethologie of gedragsleer).
Zelfbewustzijn wordt ondergaan wanneer een mens zijn eigen mentale beelden en innerlijke spraak, ook wel qualia genoemd, waarneemt en zich daar bewust van is. Qualia worden geproduceerd door de cortex, zowel spontaan als onder invloed van eerdere qualia of zintuiglijke prikkels.
[bewerk] Bewustzijnstoestanden
Als iemand niet reageert op prikkels en deze in het geheel niet schijnt op te merken, wordt gezegd dat deze persoon buiten bewustzijn ofwel bewusteloos is. Bij het verlenen van eerste hulp bij ongelukken is het belangrijk om direct vast te stellen of iemand bij bewustzijn is, en de behandeling daarop af te stemmen.
Het bewustzijn van een patiënt kan ook opzettelijk beperkt worden door de patiënt onder narcose te brengen (sedatie), ten einde een operatie mogelijk te maken.
Patiënten die zich in een coma bevinden herinneren zich niks van de periode dat ze in coma lagen, en hebben na hun ontwaken meestal zelfs tijd nodig om zich te heroriënteren. Niettemin is dit geen reden om aan te nemen dat tijdens een coma geen waarneming en dus ook geen bewustzijn aanwezig is, omdat mensen vaak uit een gewone slaap wakker worden zonder dat ze weten dat ze gedroomd hebben. Volgens slaaponderzoek dromen mensen elke nacht, omdat dromen onder andere direct verwant zijn aan de REM-slaapperiode en mensen die elke keer dat ze slapen hebben.
Bij het dromen, hypnose en gebruik van hersenbeïnvloedende middelen kan er een veranderde bewustzijnstoestand optreden.
Bewustzijnstoestanden kunnen ook 'waarnemingstoestanden' genoemd worden, omdat de waarneming van directe invloed is op het bewustzijn.
Buiten de drie vertrouwde bewustzijnstoestanden bij slaap, droom en gewoon wakker zijn, is er nog een vierde onderscheiden toestand, namelijk transcendent bewustzijn. Hierbij beleeft de proefpersoon geen enkele ervaring in het bijzonder, maar is toch helder bewust, terwijl er fysiologisch een diepere rust wordt vastgesteld dan tijdens de diepste slaap. Hartritme en ademhaling zijn ontzettend laag en vallen eventueel tijdelijk weg zoals in de toestand van hibernatie bij sommige dieren. De proefpersonen zijn echter volledig bewust en in staat op een knopje drukken om het begin van hun ervaring aan te geven. Daarbij wordt een specifiek EEG patroon geregistreerd, waarin alfa-golven dominant zijn op een basis van theta-golven en met occasionele beta-spindels. Het is een toestand van grote ontspannenheid en subjectief welbevinden. Deze toestand wordt opgeroepen door mediterende Bhoedistische monniken, yogi's en met bepaalde meditatie-oefeningen zoals transcendente meditatie, waar veel onderzoek naar is gedaan. Maar in feite is het een normale toestand die iedereen, zij het vaak erg kortstondig, in zekere graad van zuiverheid, doormaakt bij het overgaan van de ene bewustzijnstoestand naar de andere, zoals vlak voor het inslapen of voor het ontwaken. Het moeten derven van voldoende ervaring van deze bewustzijnstoestand zou zelfs leiden tot permanent algemeen ongemak, irritatie en agressie.
[bewerk] Bewustzijnstheorieën
 Zie Bewustzijnstheorieën voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
Door de eeuwen heen zijn bewustzijnstheorieën gelanceerd om te verklaren wat bewustzijn is. De eerste, nu nog bekende, religieus filosofische denkbeelden daarover dateren uit het hindoeïsme, duizenden jaren voor onze jaartelling. Ze worden tegenwoordig nog steeds onderwezen o.a. in de raja-yoga. (yoga van het denken)
De eerste bewustzijnstheorieën die niet vanuit een religie werden geformuleerd stammen uit de Griekse Oudheid, zo'n 2500 jaar geleden.
In de westerse cultuur wordt er van uitgegaan dat de werking van de hersenen (met name de cortex of neocortex) bewustzijn doet ontstaan, of de drager ervan is en dat de hoeveelheid neuronen in de cortex een maatstaf is voor het ontstaan van bewustzijn of zelfbewustzijn. Deze stroming wordt materialistisch genoemd. (Binnen dit denkkader is het bijvoorbeeld zeker dat planten geen bewustzijn bezitten aangezien ze geen centraal zenuwstelsel (en dus ook geen hersenen) hebben.)
Er zijn ook filosofische en religieuze stromingen die juist het omgekeerde stellen, zie daarvoor hieronder: "Bewustzijn afhankelijk van de hersenen?" en "bewustzijn als oorsprong". Zie verder ook bewustzijn en qualia).
[bewerk] Instincten en bewustzijn
Dieren (waaronder ook de mens) worden geboren met bepaalde instincten. Dit is een natuurlijke aandrang die door middel van genen doorgegeven wordt en al beïnvloed wordt tijdens de zwangerschap. Ervaringen die worden opgedaan door onze zintuigen, en opgeslagen in onze cortex, hebben invloed op de reeds aanwezige instincten. Het bewust verwerken / gebruiken van hetgeen waarvan we ons bewust zijn is aan te duiden met intelligentie. Des te intelligenter een dier is, des te minder het instinct het handelen bepalen. Bij mensen is de intelligentie overheersend en bij de meeste andere dieren het instinct. Beide hebben echter een erfelijke aanleg. Bij mensen spreken we eerder over karakter dan over instincten omdat we door onze individuele intelligentie ons van elkaar onderscheiden. De aanleg van onze instincten is bepalend hoe iemands zelfbewustzijn verloopt.
[bewerk] Bewustzijn bij dieren
Descartes beweerde dat alleen mensen bewustzijn hebben en de andere dieren niet. Die beschouwde hij als redeloze machines. Aan de andere kant zijn er kwantumonderzoekers die het idee opperen dat al het leven misschien bewust zou zijn (kwantumbewustzijn). De meeste wetenschappers echter manoeuvreren zich tussen deze twee uitersten. De meeste neurologen en biologen houden er rekening mee dat bewustzijn en cortex direct verband met elkaar houden en enkelen beweren expliciet dat slechts dieren met een cortex bewustzijn kunnen hebben. De enige dieren, zo lijkt het, die een cortex hebben met een 'leer- of ervaringsgeheugen' zijn zoogdieren en vogels. Dat zijn dierklassen die cerebraal nauw verwant zijn aan elkaar. Behalve dat het de enige dieren zijn die kunnen leren, zijn het ook de enige dieren die dromen (volgens slaapwetenschappers), die hun jongen verzorgen, die warmbloedig zijn, een vacht of veren en een gescheiden long- en lichaamsbloedsomloop hebben. Deze factoren bij zoogdieren en vogels zijn volgens evolutie-wetenschappers fundamenteel geweest voor het ontstaan van een cortex met een leer- en ervaringscapaciteit en daaruit voortvloeiende mogelijkheid tot het hebben van qualia die de basis vormen van het bewustzijn. Lagere/andere klassen van gewervelden zoals vissen, amfibieën, reptielen en ook ongewervelde dieren hebben volgens deze visie geen qualia en dus geen bewustzijn.
[bewerk] Kunstmatig bewustzijn
Het staat ter discussie of het mogelijk is om computers (ooit) van bewustzijn te voorzien door middel van kunstmatige intelligentie. Wanneer het louter een kwestie van de complexiteit van 'de hersenen' is, dan halen computers ooit de complexiteit van de menselijke hersens in want computers worden volgens de wet van Moore ongeveer twee keer zo krachtig tijdens iedere 1,5 jaar. De natuurwetenschap beschouwt de hersenen als een orgaan dat op puur materialistische wijze functioneert. Er is dan ook geen reden denkbaar waarom dezelfde processen die de (menselijke) hersenen (zelf)bewustzijn laten ervaren niet op dezelfde wijze een kunstmatig substraat als computerhardware met een geschikt programma eveneens zelfbewustzijn kan laten ervaren. In principe zou er geen bovengrens zijn aan zo'n 'kunstmatig' bewustzijn.
[bewerk] Bewustzijn afhankelijk van de hersenen?
Er zijn ook onderzoekers die beweren dat het bewustzijn meer nodig heeft dan ingewikkelde hersenen of hardware. Zij beweren dat het zelfbewustzijn van buiten komt en door de hersenen alleen ontvangen wordt zoals een radioprogramma door een radiotoestel ontvangen wordt. In de sommige religies wordt verondersteld dat bewustzijn of geest van God komt en geen puur 'bijproduct' van de hersenen is.
[bewerk] Bewustzijn als oorsprong
Er zijn opvattingen die uitgaan van het bewustzijn als oorsprong van alles wat is. Hierbij wordt de materie niet een onafhankelijk bestaan toegekend. Het (projecterend) bewustzijn projecteert de wereld vergelijkbaar zoals een projector in een bioscoop. Het witte doek (als symbool voor de werkelijkheid) is onveranderbaar en onaangedaan door de beelden die erop worden geprojecteerd. Alleen de identificatie van de toeschouwer in de filmzaal (het waarnemend bewustzijn) met de beelden op het witte doek doet de film (het leven) ontstaan. De film die wordt afgespeeld is dus eigenlijk een illusie. Het leven is dus volgens deze opvatting een film waarin behalve kleurenbeelden en geluiden ook geuren, gevoel, emoties, gevoelens en pijn worden geprojecteerd. Het bewustzijn kiest zijn illusoir bestaan: die film die hij wil projecteren en tegelijkertijd wil ervaren. Er is een oneindigheid van mogelijke illusies, van films die opgezet en beleefd kunnen worden, waarin het bewustzijn zijn ware aard kan vergeten en zich kan hechten aan de beelden.
In India noemt met deze illusie Maya: de wereld is Maya en het bewustzijn is de essentie van Atman.
[bewerk] Bibliografie
Enkele boeken over bewustzijn:
- De cerebrale symfonie William Calvin
- De vergissing van Descartes Antonio Damasio
- Ik voel dus ik ben Antonio Damasio
- Het bewustzijn verklaard Daniel Dennett
- Aspecten van bewustzijn Daniel Dennett
- De ijzeren wil Bas Haring
- Brein & Geest (Hoe het brein de geest creëert) Erich Harth
- Bewustzijn Allan Hobson
- Het bewustzijnsmechanisme ontdekt Albert Jarsin
- De mens, het beest en de zombie Kenan Malik
- Van instinct tot intuïtie - De evolutie van het menselijk bewustzijn Michel Meynen
- Het bewustzijn als bedrieger Tor Norretranders
- Hersenen, bewustzijn, zicht op onszelf Palmyre Oomen e.a.
- Het menselijk bewustzijn Robert Ornstein
- De nieuwe geest van de keizer Roger Penrose
- Hoeveel geest kan de wetenschap verdragen? Juleon Schins
- Wolfsklem Piet Vroon
- De ziel te lijf Piet Vroon
