Cantate
Van Wikipedia
Een cantate (ook wel cantata genoemd, Italiaans voor lied of op muziek gezet verhaal) is een muzikale compositie voor één of meerdere vocalen, begeleid door instrumenten, meestal bestaande uit meerdere delen.
Inhoud |
[bewerk] Historische situering
De term cantate werd bedacht in de 17e eeuw om onderscheid te kunnen maken met de sonate, die instrumentaler is. Vanaf het midden van de 17e eeuw tot laat in de 18e eeuw was de cantate voor één of twee stemmen met begeleiding van een klavecimbel en soms enkele andere instrumenten een populaire vorm van Italiaanse kamermuziek. Voorbeelden kan men vinden in de muziek van Giacomo Carissimi en de Engelse vocale solo's van Henry Purcell. Ook de Italiaanse duetten en trio's van Georg Friedrich Händel zijn voorbeelden van cantates.
De cantate was het belangrijkste muziekwerk in de kerkelijke eredienst (liturgie) en kwam in de plaats van het evangeliemotet dat in de Lutherse traditie sinds de Reformatie ter verdieping van de bijbellezing had gefungeerd. Het evangeliemotet werd eerst vervangen door een concerterend gedeelte met aria en koordelen, na 1700 door de cantate.
De oorsprong van de cantate lag dus in het oude gebruik om de Bijbeltekst op melodie te reciteren. De uiteindelijke vorm ervan is een typisch product van het Lutheranisme, waarbij Luther grote mogelijkheden zag voor de muziek als uitdrukkingsmiddel van het geloof (zie Bach's cantate BWV 80 Ein feste Burg ist unser Gott). De bloei van dit soort kerkmuziek, begin 18e eeuw, is ook te verklaren als tegengewicht tegen de steeds intellectualistischer wordende preken. De belangrijke plaats van de cantate in de Lutherse liturgie is misschien ook te begrijpen als compensatie voor het picturale van de de verwijderde heiligenbeelden en fresco's in de kerk na de beeldenstorm.
[bewerk] Bachs cantates
Tot de bekendste cantates behoren die van Johann Sebastian Bach (lijst). Bach heeft deze muziekvorm totaal vernieuwd en tot grote hoogte gebracht. Tijdens zijn leven schreef Bach 295 cantates, waarvan er 202 bewaard zijn gebleven. Het overgrote deel van deze cantates kwam volgens biograaf Christoph Wolff tot stand in de jaren 1723-25, toen Bach in Leipzig verbleef. In 1723 heeft Bach zijn stijl gevonden, die later nog nauwelijks veranderde. Tijdens Bachs leven is slechts één cantate (BWV 71 "Gott ist mein König") in gedrukte vorm uitgegeven. Van alle ander cantates bestonden, toen hij stierf, alleen maar handschriften. Navorser Alfred Dürr slaagde erin om op basis van grafologische en watermerkstudies aan te tonen dat Bach zijn cantates in het begin van zijn Leipzigse tijd nagenoeg "op voorraad" schreef en daarna op het bestaande bleef teren. Bachs enorme cantateproductie delen de musicologen op in vijf cantatejaargangen.
De meerderheid van cantates werden door Bach geschreven als muzikale omlijsting van de zondagse kerkdienst. De cantates sloten inhoudelijk aan bij de lezingen en de preek van die zondag of kerkelijke feestdag zoals bijvoorbeeld Maria Lichtmis (2 februari). Het was dus thematische functionele gebruiksmuziek, maar van een hoog muzikaal niveau. Een cantate bestond doorgaans uit enkele koorzangen, aria's en recitatieven en duurde meestal 20-25 minuten. Op speciale dagen bestond de cantate uit twee delen, een deel voor de preek en een deel na de preek. In de recitatieven vond men een herhaling terug uit de lezingen. Zo vormde het eerste cantatedeel de overgang naar de preek, terwijl het tweede deel als een soort coda na de preek klonk.
De meeste van Bachs cantates beginnen met een aria of met een uitgebreid openingskoor. Deze opening werd gevolgd door enkele aria's en recitatieven. Bijna alle cantates eindigen met een eenvoudig koraal.
De openingskoren illustreren duidelijk Bachs briljante "combinatie-methode", waarin structurele en stilistische elementen van verschillende oorsprong samenkomen. De aria's worden gekenmerkt door een regelmatige, vaak dansante ritmiek en een liedachtige, vlot in het oor liggende melodie.
Enkele van Bachs bekendste cantates zijn BWV 191 Gloria in excelsis Deo (voor de eerste Kerstdag 1740, de enige in het Latijn geschreven cantate), BWV 106 Gottes Zeit ist die allerbeste Zeit (uit 1707, ook wel de "begrafeniscantate" of "Actus Tragicus" genoemd), BWV 80 Ein feste Burg ist unser Gott(1728), BWV 21 "Ich hatte viel Bekümmerniss" en BWV 147 Herz und Mund und Tat und Leben.
De monumentale h-moll-Messe of de Hohe Messe, het laatst gecomponeerde werk van Bach, is grotendeels samengesteld op basis van vroegere cantates.
Vanwege het grote aantal religieuze cantates dat hij schreef noemt men Bach ook de vijfde evangelist.
Bach schreef ook een aantal wereldlijke cantates zoals BWV 208 Was mir behagt, ist nur die muntre Jagd.
[bewerk] Verdere ontwikkeling
De Glorreiche Augenblick van Ludwig van Beethoven is een modernere cantatevorm, terwijl de Jubelcantata van Carl Maria von Weber een typisch voorbeeld van deze nieuwere stijl is en de Walpurgisnacht van Felix Mendelssohn Bartholdy een klassiek voorbeeld is.
Als laatste componist van de cantatevorm dient Johannes Brahms te worden genoemd en wel zijn Rinaldo op tekst van Goethe, overigens zijn enige compositie van een cantate, die wel experimenteel is genoemd en dikwijls in zijn omvangrijke oeuvre aan koormuziek over het hoofd wordt gezien.
[bewerk] Bibliografie
- Alfred Dürr, Die Kantaten van J.S. Bach mit ihren Texten, Vols 1 en 2, Kassel, 1985.
- Hofmann,K, Neue Ueberlegungen zur Bachs Weimarer Kantaten-Kalender, in: Bach Jahrbuch 1993 p. 9-30.
- Gert Oost, Aan de hand van Bach Tekst en uitleg bij een jaargang Bachcantates, (Zoetermeer, 2006) ISBN 9023921305
- Hans-Joachim Schulze, Die Bach-Kantaten. Einführung zu sämtlichen Kantaten Johann Sebastian Bachs, Edition Bach Archiv Leipzig, 760 p., 2006.
- Albert Schweitzer, J.S. Bach, Engelse vertaling, 2 banden, Dover Publications, New York, 1966 (deel 2 gaat over Bachs vocale werk).
- Maarten 't Hart, J.S. Bach met een klein compendium van de cantates, Uitg. Arbeiderspers, 2000.
- Mar van der Velden, Een vaste Burcht (BWV 80), en drie andere cantates (BWV 21,106,140) van J.S. Bach, Uitg. Callenbach, Nijkerk, 1992, ISBN 9026603045.
- Christoph Wolff, Johann Sebastian Bach, zijn leven, zijn muziek, zijn genie, Bijleveld, Utrecht, 2000, 607 blz, (Nederlandse vertaling).
- Christoph Wolff (red.), De wereld van de Bach-cantates [1. Johann Sebastian Bachs geestelijke cantates van Arnstadt tot Köthen (240 pp.); 2. Johann Sebastian Bachs wereldlijke cantates (240 pp.); 3. Johann Sebastian Bachs kerkelijke cantates uit Leipzig (264 pp.)]. Onder redactie van Christoph Wolff, ingeleid door Ton Koopman, Uniepers Abcoude, 2000.
[bewerk] Discografie
- Ton Koopman, Complete Cantates, met het "Amsterdam Barok Orkest en koor" (60 CD's opgenomen van 1995 tot 2005)
- Van 1971 tot 1990 nam Nikolaus Harnoncourt samen met Gustav Leonhardt alle cantates van Johann Sebastian Bach op.
- De Engelse dirigent John Eliot Gardiner is ondertussen gestart met de opname van cantates van Bach onder zijn eigen platenlabel Soli Deo Gloria, Bachs adagium
- De Vlaamse dirigent Philippe Herreweghe heeft met zijn Collegium Vocale Gent een aantal cantates opgenomen.
- Ook de Japanse dirigent Masaaki Suzuki is ver gevorderd met zijn opname van Bachs cantates.
