Generale Zijlvest der Drie Delfzijlen

Van Wikipedia

Het Generale zijlvest der Drie Delfzijlen en de onderliggende zijlvesten in de 18e eeuw

Het Generale zijlvest der Drie Delfzijlen was eeuwenlang de waterstaatsorganisatie in het noordoostelijk deel van het Groninger terpengebied en de Wolden. Het kende in vergelijking met de andere zijlvesten in de provincie Groningen een wat ingewikkelde organisatie. Het was de overkoepelende organisatie van drie zijlvesten: het Scharmer zijlvest, het Slochter zijlvest en het Dorpster zijlvest. Het was gebruikelijk dat ieder zijlvest de afwatering via een bepaalde sluis (zijl) regelde. De zijlen van genoemde zijlvesten lagen naast elkaar in Delfzijl, waar het Damsterdiep uitmondde in de Eems. Vandaar dat een samenwerking tussen de drie zijlvesten in het verband van het Generale zijlvest voor de hand lag.

[bewerk] Het gebied

Het natuurlijk afwateringssysteem van de Wolden was voor het grootste gedeelte gericht op de Fivel. Kleinere delen van het gebied waren voor de waterafvoer afhankelijk van de Hunze en de Sijpe. Nadat men begonnen was het gebied te ontginnen, onder andere door turfwinning, begon ook het proces van bodemdaling door klink en oxydatie. De ontginningen waren halverwege de 11e eeuw al flink gevorderd (Ligtendag, 1995) en het is waarschijnlijk dat deze ontginningen vanuit het noordelijker gelegen terpengebied werden ondernomen.

Ontginningen en bodemdaling maakten dat de afwatering in noordelijke richting naar de Fivelboezem noodzakelijker werd. Omat de Fivelboezem hoger kwam te liggen door opslibbing werd de natuurlijke afwatering steeds meer gehinderd. Door de aanleg van de Delf tussen Garrelsweer en Tuikwerd werd de afwatering nu naar de Eems geleid. Aanvankelijk had de Delf een open verbinding met de Eems. Aan het einde van de 13e eeuw werden bij Delfzijl drie zijlen gebouwd. Vrijwel het gehele gebied van het Generale zijlvest loosde het water via deze sluizen op de Eems. In 1317 kreeg het Generale zijlvest een reglement.

[bewerk] Organisatie

Elk van de drie zijlvesten binnen het Generale zijlvest was onderverdeeld in schepperijen en de meeste schepperijen kenden zogenaamde zijl-eden (ook wel zijleden). Zijlrechters moesten de belangen van hun eed behartigen bij de besluitvorming op schepperij- en zijlvestniveau. Een schepperij werd bestuurd door een schepper (meestal een van de zijlrechters). Het bestuur van een zijlvest werd gevormd door de scheppers. De voorzitter werd president genoemd. Alle 14 scheppers van de onderscheiden zijlvesten vormden het bestuur van het Generale zijlvest. Een van de drie presidenten fungeerde als overste schepper. Tot in de 16e eeuw was de abt van het Klooster Bloemhof te Wittewierum de overste schepper.

De meeste scheppers en zijlrechters kregen een vergoeding bestaande uit een deel van de opgehaalde belasting (schot). Ze kregen het schot van speciaal daarvoor aangewezen gronden de zogenaamde ‘vrije grazen’. In de loop van de tijd leidde dit tot tal van onevenwichtigheden in de beloningsstructuur. Sommige scheppers beschikten over zeer veel ‘vrije grazen’, anderen hadden weinig of niets (Ligtendag, 1995)

[bewerk] Ontwikkeling na 1594

Bij de Reductie van Groningen in 1594 waren de kloostergoederen (zie Kloosterkaart Groningen) in handen gekomen van de staten van Stad en Lande. Daarom had de provincie vanaf dat jaar een belangrijke stem bij de verkiezing van zijlrechters, scheppers en overste scheppers. Het Generale zijlvest stelde zich evenwel zeer onafhankelijk op. In het begin van de 17e eeuw benoemde de scheppers zelf hun voorzitter. Het voorzitterschap rouleerde om de drie jaar onder de drie zijlvesten.

Tussen 1656 en 1660 werden de heerlijke rechten, waaronder de dijk- en zijlrechten door de provincie verkocht (Van Dijk, 1981, 620). Ommelander heren waren doorgaans de kopers van de rechten. Door de aankoop van tal van schepperijen slaagde de stad Groningen er evenwel in invloed te krijgen in het Generale zijlvest. Deze strategie van de stad Groningen was onderdeel van het machtsspel tussen Stad en Ommelanden.

Belangrijk voor de organisatorische structuur was de publicatie in 1755 van het zogenaamde ‘reglement van prinses Anna’. Dat reglement kwam in de plaats van de bestaande regelingen uit de oude zijl- en dijkbrieven. Voor een aantal geschillen op waterstaatsgebied moest men zich voortaan wenden tot de Hoge Justitiekamer. Dit orgaan kreeg ook de bevoegdheid de jaarlijkse rekeningen te controleren.

Tot 1850 bleef de waterstaatsorganisatie in wezen ongewijzigd. Na de Grondwet van 1848 veranderde dit. Er werden waterschappen opgericht als vervanging van de zijlvesten. De waterschappen Fivelingo en Duurswold vervingen het Generale zijlvest der Drie Delfzijlen. Benoemingen voor bestuursfuncties vonden voortaan plaats door rechtstreekse keuze en bij meerderheid door stembevoegde ingelanden (Van Dijk, 1981, Van der Veen, 1981).