Jan Andrzej Morsztyn
Z Wikipedii
Jan Andrzej Morsztyn herbu Leliwa (ur. 24 czerwca 1621, zm. 8 stycznia 1693 w Paryżu)– polityk, podskarbi wielki koronny, przywódca stronnictwa profrancuskiego, poeta, czołowy przedstawiciel polskiego baroku dworskiego, marinista.
[edytuj] Biografia
Jan Andrzej Morsztyn urodził się w roku 1621 w okolicach Krakowa. Jego ojciec był zamożnym ziemianinem wyznania kalwińskiego. Rodzina korzeniami sięgała osiedlonego w XIV wieku na terenie Polski mieszczaństwa niemieckiego, lecz w tym czasie posiadała już polski tytuł szlachecki. W młodych latach studiował na uniwersytecie w Lejdzie oraz odbył wraz z bratem podróż po Włoszech i Francji. Po powrocie związał się z dworem rodziny Lubomirskich i dzięki jej protekcji uzyskał kontakty na dworze królewskim. W roku 1656 rozpoczął karierę na tym dworze jako sekretarz królewski, by w roku 1668 osiągnąć stanowisko podskarbiego wielkiego koronnego. W tym czasie brał udział w wielu misjach dyplomatycznych, m.in. jego podpis widnieje pod aktem pokojowym pokoju w Oliwie. W polityce reprezentował stronnictwo profrancuskie. Za króla Jana III Sobieskiego zawiązał w porozumieniu z Ludwikiem XIV spisek detronizacyjny. Został on wykryty i rozpoczęto przygotowania do sądu sejmowego o zdradę stanu, a także o wykorzystywanie skarbu publicznego w osobistych celach. Choć Morsztyn przysiągł, że nie zbiegnie za granicę, uczynił to. Osiadł we Francji, gdzie przyjął poddaństwo i objął urząd sekretarza Ludwika XIV (który uzyskał jeszcze, gdy był obywatelem Rzeczypospolitej). Umarł w roku 1693.
[edytuj] Działalność literacka
Morsztyn był typowym poetą dworskim. Jego utwory cechowały się niezwykłym kunsztem. Poprawiał je wielokrotnie, troszcząc się o każdy szczegół. Pisanie nie stanowiło jednak jego życiowej pasji. Traktował je jako rozrywkę, swoistą zabawę słowem.
Dokonał wielu tłumaczeń na język polski. Do najbardziej znanych należą sielanka Amintas Torquato Tassa, czwarta pieśń poematu Adone Mariniego noszącą tytuł Psyche oraz Cyd Pierre Corneille'a.
Morsztyn za życia właściwie nie był drukowany. Przekłady Psyche i Cyda wyszły pod koniec XVII wieku, gdy już nie żył. Dopiero w XIX i XX wieku opublikowane zostały jego inne utwory. Jednak nie znaczy to, iż autor nie starał się o druk oraz, że jego wpływ na literaturę był marginalny. Jego wiersze krążyły w ręcznych odpisach, były też na pewno recytowane.
Najbardziej znane zbiory oryginalnych utworów poetyckich Morsztyna to Lutnia (powstały w latach 1638-1660/61, wyd. 1844) oraz Kanikuła albo Psia gwiazda (powstały w roku 1647, wyd. 1874). Pierwszy zbiór obejmuje ponad 200 wierszy, głównie erotyków wzorowanych na utworach Mariniego (nawet tytuł Lutnia pochodził od tytułu zbioru wierszy Mariniego La Lira). Druga książka, Kanikuła..., zawiera niewiele ponad 30 wierszy, w których autor wprowadza związek między kanikułą (okresem największych upałów) a żarem uczuć miłosnych wypełniających ludzkie serca pogrążone w miłości. W zbiorze tym podobnie jak w poprzednim przeważają erotyki wzorowane na utworach Mariniego.
Marini nie był jedynym źródłem inspiracji literackich Morsztyna. Autor sięgał także po wzorce do autorów antycznych (Horacego, Owidiusza, Marcjalisa, Auzoniusza), łacińskich autorów poantycznych (z terenu całej Europy, ale także do np. Macieja Kazimierza Sarbiewskiego) oraz pisarzy włoskich i francuskich. Źródłem inspiracji poety były także utwory Kochanowskiego.
Znane i często powielane również przez innych autorów motywy Morsztyn potrafił przetworzyć w niebanalny sposób. Jego zdolność do odświeżania utartych figur stylistycznych, zabawy słowem, tworzenia nieoczekiwanych point czy zaskakiwania kunsztownymi konceptami decydowały o oryginalności tej poezji. Morsztyn w swoich erotykach korzystał z kontrastów wynikających z przejścia od wzniosłości do potoczności czy od rozbudowanych, opartych na koncepcie komplementów do żartów i złośliwości. Przy opisywaniu kobiecej urody wykorzystywał motywy włosów, oczu wypowiadających wojnę zalotnikowi, kwiatów wyrastających u stóp kobiety czy słońca blednącego w porównaniu ze spojrzeniem kochanki. Także sięgał do opisów nieszczęśliwej miłości, która spotkała się z obojętnością i chłodem.
Wśród rzadziej podejmowanych, znajdowały się też tematy polityczne. Morsztyn w swoich wierszach krytykował postawę szlachty wobec zagrożenia ze strony Kozaków czy Tatarów. Postawa ta znalazła wyraz w wierszach Pospolite ruszenie 1649 czy Pieśń w obozie pod Żwańcem 1653. Spośród niewielu wierszy religijnych Morsztyna warto wymienić Pokutę w kwartanie, w której w udany sposób prosta forma ujmująca temat rachunku sumienia została ożywiona pomysłowym obrazowaniem.
Arnold • Świętosław • Wojsław • Piotr • Dymitr z Goraja • Dzierzek Łopaciński • Hińcza z Rogowa • Jan de Kozcow • Tomasz Nowek • Piotr Mediolański • Henryk z Rogowa • Mikołaj Hinczowicz z Kazimierza • Andrzej z Lublina • Jan Hincza z Rogowa • Jakub Dembiński • Jan Rzeszowski • Paweł Jasieński • Piotr Kurozwęcki • Jakub Szydłowiecki • Andrzej Kościelecki • Mikołaj Szydłowiecki • Jan Spytek Tarnowski • Spytek Jordan • Stanisław Spytek Tarnowski • Walenty Dembiński • Stanisław Sobek z Sulejowa • Hieronim Bużeński • Jakub Rokossowski • Jan Dulski • Jan Firlej • Baltazar Stanisławski • Stanisław Warszycki • Mikołaj Daniłowicz • Hermolaus Ligęza • Jan Mikołaj Daniłowicz • Bogusław Leszczyński • Jan Kazimierz Krasiński • Jan Andrzej Morsztyn • Marcin Zamoyski • Marek Matczyński • Hieronim Augustyn Lubomirski • Rafał Leszczyński • Jan Jerzy Przebendowski • Franciszek Maksymilian Ossoliński • Jan Kanty Moszyński • Jan Ansgary Czapski • Maciej Grabowski • Jan Odrowąż Sedlnicki • Teodor Wessel • Adam Poniński • Roch Kossowski