Ligatura (pismo)
Z Wikipedii
Ligatura – czcionka lub font, w których oczko (obraz) zawiera dwie (co najmniej) połączone litery w postaci jednego wspólnego, nowego znaku, np. w połączeniu liter "fi", gdy kropka z litery "i" stanowi jednocześnie kulkę na końcu litery "f". Innym przykładem tak zbudowanego znaku są litery "f" i "l" stojące na wspólnym szeryfie (w tym wypadku stopce).
Ligatury są specjalnie tworzonymi znakami pisarskimi dla najczęściej występujących w wyrazach grup liter, które zawierają znaki o kolidującym ze sobą rysunku. Każdy język ma inne pary znaków, które występują najczęściej, dlatego ligatury są elementem charakterystycznym każdego z języków. W ogólnodostępnych fontach normą są ligatury języka angielskiego "fi", "fl", "ff". Niektóre polskie fonty mają ligatury "łł" w postaci wspólnego łuku nad obiema literami. Ligaturą jest również znak "&", który powstał przez połączenie liter słowa et (łac. i).
Ligatury mają w piśmiennictwie wielowiekową tradycję i powszechnie były stosowne w książkach przepisywanych ręcznie. Wraz z zapoczątkowaniem ery druku w Europie nastąpiło stopniowo odchodzenie od ligatur, aczkolwiek w czasach Gutenberga stosowane były jeszcze licznie. Największa popularność stosowania ligatur utrzymała się w języku angielskim z powodu częstego występowania pewnych par znaków, które źle wyglądałyby stojąc osobno zbyt blisko siebie. Ponadto w niektórych językach stosowanie ligatur wymagane jest ich ortografią. Generalnie jednak obecnie dość rzadko spotyka się ligatury stosowane specjalnie zamiast grup pojedynczych znaków, aby znaki te wyglądały lepiej wizualnie. W Polsce w czasach "ery ołowiu", czyli do końca lat 80. XX w. nie było zbyt dużej praktyki w stosowaniu ligatur, a po II wojnie światowej tradycja ta właściwie w ogóle zanikła. Również w czasach komputerowego składu ligatury nie były przez długi czas popularne, z powodu tego, że w standardowych zestawach 256 znaków na font, nie było dla nich zbyt wiele miejsca. Praktycznie w ogóle nie stosuje się ligatur w biurowych programach do składu tekstu, jak również w poczcie elektronicznej czy na stronach WWW. Natomiast profesjonalne oprogramowanie DTP zawsze dobrze sobie radziło z ligaturami, aczkolwiek przez długi czas nie były one zbyt dostępne w większej różnorodności. Obecnie jednak coraz częściej stosowanie ligatur jest w tego typu oprogramowaniu wartością domyślną, na co ma olbrzymi wpływ upowszechnienie się standardu Unicode, który zapewnia wystarczającą ilość miejsca dla wszystkich znaków.
Spis treści |
[edytuj] Ligatury w piśmie ręcznym
Ligatury – czyli zrosty sąsiadujących liter – oraz enklawy – czyli umieszczanie jednej litery we wnętrzu drugiej – to dwa sposoby oszczędzania miejsca chętnie stosowane w epigrafice. Majuskuła epigraficzna szczególnie chętnie łączyła ze sobą dwie litery częstego w łacinie dyftongu A i E. Szczególnie łatwo ligatury tworzyły stojące obok siebie dwie litery o prostych trzonkach, np. N i T.
Wielką liczbą ligatur posługiwała się młodsza kursywa rzymska, co – wśród innych czynników – sprawiło, że była tak trudna w odczytaniu. Z kursywy rzymskiej zwyczaj obfitego używania ligatur przeszedł do opartych na niej pism szczepowych. Minuskuła karolińska z ligatur korzysta umiarkowanie a najbardziej charakterystycznymi zrostami są połączenia s-t i c-t. W późnej, XII-wiecznej karolinie wytwarza się zwyczaj łączenia okrągłego, uncjalnego "d" z okrągłymi literami niskimi: d-a, d-e. Również okrągłe "r", gdy następuje po "o" chętnie tworzy z nim ligaturę.
W głagolicy znanych jest wieleset ligatur. Często układem nawiązują do wyrazu obrazowanego. Odczytywanie starych ligatur to domena paleografii.
Benedykt Chmielowski nieraz wzmiankuje, "że księgi ich, charakterów czarownickich pełne, spalić kazał", czy "niejakie pisma, charaktery, figury rysując", czy wreszcie "żadnego nie miał żołnierza, który by na szyi takich nie miał karteluszów, charakterów zabobonnych, jako się pokazało przy rewizyi trupów".
Złożone ligatury wyszły z użycia jako niezrozumiałe, pozostały zaś inicjały, czasami także złożone z kilku początkowych liter, jako znaki nagrobne i w księgach religijnych.
[edytuj] Ligatury współcześnie
Ligatury, rozpowszechnione w piśmie odręcznym, stosowane były również w dużej ilości już od zarania ery druku w Europie, także w pismach drukarskich – zarówno gotyckich (modern) jak i klasycznych (old style). Obecnie jednak w tekstach ciągłych z ligatur korzysta się coraz rzadziej i można powiedzieć, że stały się one cechą publikacji o najwyższym poziomie edytorskim.
Jednocześnie ligatury przeżywają renesans w składzie komputerowym, za sprawą wprowadzenia standardu fontów OpenType i związanych z nim funkcji zecerskich w najnowszych programach DTP. Odnosi się to jednak głównie do stosowania krojów kaligraficznych.
System składu TeX wykorzystuje ligatury o ile są w foncie już od ćwierć wieku. Standardowe fonty TeX-a computer modern, a także ich spolonizowane wersje oczywiście posiadają ligatury.
Ligatury pojawiają się też w programach do rozpoznawania pisma (OCR). Gdy program nie rozpoznaje danego elementu, przedstawia go na ekranie jako nieokreśloną ligaturę, której litery składowe trzeba podać ręcznie. Czasem może nawet zaproponować dodanie tych ligatur do swojego słownika rozpoznawanych znaków, ale w tym przypadku będą one zbitkami literowymi, które są traktowane łącznie tylko roboczo. W pliku wynikowym zostaną zapisane jako grupy (najczęściej pary) zwykłych znaków, o ile oczywiście nie zostaną ręcznie określone jako znaki ligaturowe.
[edytuj] Unicode
Kody ligatur w komputerowym standardzie Unicode:
| Bez ligatury | Ligatura | Unicode |
|---|---|---|
| Et | & | U+0026 |
| ſs (lub ſz) | ß | U+00DF |
| AE, ae | Æ, æ | U+00E6, U+00C6 |
| OE | Œ, œ, ɶ | U+0152, U+0153, U+276 |
| IJ, ij | IJ | U+0132, U+0133 |
| Ng, ng | Ŋ, ŋ | U+014A, U+14B |
| Hv (Hw), hv (hw) | Ƕ, ƕ | U+01F6, U+0195 |
| DŽ, Dž, dž | DŽ, Dž, dž | U+01C4, U+01C5, U+01C6 |
| LJ, Lj, lj | LJ, Lj, lj | U+01C7, U+01C8, U+01C9 |
| NJ, Nj, nj | NJ, Nj, nj | U+01CA, U+01CB, U+01CC |
| DZ, Dz, dz | DZ, Dz, dz, ʣ | U+01F1, U+01F2, U+01F3, U+02A3 |
| lʒ | ɮ | U+026E |
| dʒ | ʤ | U+02A4 |
| dʑ | ʥ | U+02A5 |
| ts | ʦ | U+02A6 |
| tʃ | ʧ | U+02A7 |
| tɕ | ʨ | U+02A8 |
| fŋ | ʩ | U+02A9 |
| ls | ʪ | U+02AA |
| lz | ʫ | U+02AB |
| ww | ʬ | U+02AC |
| ue | ᵫ | U+1D6B |
| ff | ff | U+FB00 |
| fi | fi | U+FB01 |
| fl | fl | U+FB02 |
| ffi | ffi | U+FB03 |
| ffl | ffl | U+FB04 |
| ſt | ſt | U+FB05 |
| st | st | U+FB06 |
