Prajęzyk

Z Wikipedii

Prajęzyk - wspólny przodek rodziny językowej, najczęściej nie zaświadczony bezpośrednio, ale częściowo zrekonstruowany za pomocą metody porównawczej.

Spis treści 1 Pojęcia związane 1.1 Praleksykon 1.2 Praojczyzna 2 Przegląd prajęzyków 3 Zobacz też 4 Przypisy

[edytuj] Pojęcia związane

[edytuj] Praleksykon

Z prajęzykiem łączy się ściśle pojęcie praleksykonu - zbioru słów i pojęć dostępnych w prajęzyku. Zakłada się, że jeśli w spokrewnionych ze sobą językach w odniesieniu do danego pojęcia używa się wyrazów, dla których można zrekonstruować wspólną formę pierwotną (tzw. prasłowo^[1]), to pojęcie to znane było też w prajęzyku (określano je właśnie prasłowem). Niektórzy zwracają jednak uwagę na zmiany w znaczeniu wyrazów (zob. przesunięcie semantyczne), które mogły doprowadzić do zróżnicowania się znaczenia prasłowa i znaczeń pochodzących od niego wyrazów w zaświadczonych językach. Inaczej mówiąc, sugeruje się, że fakt istnienia na przykład wspólnej germańskiej nazwy na określenie dębu (por. niem. Eiche, ang. oak, niderl., eik, norw. eik, szwedz. ek, duń. eg) nie oznacza, że zrekonstruowany pragermański wyraz *aiks również oznaczał dąb (chociaż jest to prawdopodobne). Wyraz ten mógł bowiem mieć szerszy lub węższy zakres znaczenia lub odnosić się na przykład do jakiegoś innego drzewa, a następnie w wyniku przesunięć semantycznych zacząć oznaczać dąb. Jeśli podobna zmiana zaszła we wszystkich znanych językach pochodnych (na przykład jeśli w wyniku zmiany klimatycznej jakiś gatunek drzewa zniknął z terenów zamieszkiwanych przez społeczności mówiące tymi językami), wtedy nie ma możliwości wykrycia takiej zmiany. Z drugiej strony część językoznawców podziela pogląd, że wyraz nigdy nie odrywa się całkowicie od swojej etymologii^[2] Bardzo częste są jednak przypadki przesunięcia znaczenia wyrazu na skutek częściowej utraty pierwotnych cech semantycznych i zyskania nowych^[3] (por. na przykład znaczenie polskiego wyrazu tur do rekonstruowanego praindoeuropejskiego przodka *tauro- = byk, wół). Ponadto brak wspólnych określeń w znanych językach na określenie jakiegoś pojęcia nie musi oznaczać braku takiego określenia w prajęzyku (chociaż nie można go wtedy zrekonstruować). Wyraz taki mógł bowiem w prajęzyku zaniknąć, a języki pochodne mogły wykształcić własne określenia. Dlatego też wszelkie próby wyciągania na podstawie praleksykonu wniosków na temat kultury posługujących się nimi ludów - chociaż są podejmowane - obarczone są sporym ryzykiem błędu.

[edytuj] Praojczyzna

Innym pojęciem związanym z kwestią prajęzyka jest praojczyzna - czyli pierwotna ojczyzna użytkowników prajęzyka. Podejmowane są próby odtworzenia na podstawie istniejącego materiału językowego, a także na podstawie zrekonstruowanego praleksykonu, kierunków migracji ludów posługujących się na przestrzeni dziejów językami danej rodziny językowej. Z uwagi na fakt, że badania etymologiczne obarczone są sporym błędem, dociekania takie często nie dają zadowalających rezultatów. Próbowano na przykład odtworzyć środowisko naturalne ludów indoeuropejskich na podstawie wspólnego słownictwa na określenie gatunków roślin i zwierząt, a następnie znaleźć obszar, na którym występowałyby tylko gatunki posiadające nazwy w języku praindoeuropejskim. Z uwagi na wspomniane wcześniej zmiany językowe, prowadzące do niemożliwości pełnego i bezbłędnego zrekonstruowania praleksykonu, badania te nie pozwoliły ostatecznie rozwiać wątpliwości na temat lokalizacji praojczyzny Indoeuropejczyków^[4].

Istnieją też hipotezy, wedle których za praojczyznę ludów posługujących się językami danej rodziny uważa się obszar największego zróżnicowania tych języków. Ma to związek z faktem, że na takim obszarze języków tych używano by najdłużej, a zatem miałyby one najwięcej czasu, żeby się zróżnicować. W duchu tej teorii uznaje się na przykład tereny Rogu Afryki za praojczyznę ludów posługujących się dzisiaj językami afroazjatyckimi. Teoria ta nie uwzględnia jednak możliwości wzajemnego oddziaływania na siebie języków, prowadzącego do ich zlewania się. Języki pozostające wystarczająco długo w swoim sąsiedztwie mogą wykazywać tendencje odwrotne do różnicowania się.

Jeszcze innym sposobem dociekania lokalizacji praojczyzny danej grupy języków jest analiza starych zapożyczeń z języków niespokrewnionych, świadcząca o kontaktach tych grup. Dające się na przykład zrekonstruować prasemickie formy zbieżne z formami zaświadczonymi w języku sumeryjskim, a także i takie, które odpowiadają zrekonstruowanym formom praindoeuropejskim, wskazują, że praojczyzna Semitów znajdowała się w sąsiedztwie ludów posługujących się językiem praindoeuropejskim i sumeryjskim. Metoda ta rzadko daje jednak jednoznaczną odpowiedź na pytanie o lokalizację praojczyzny.

[edytuj] Przegląd prajęzyków

Niektóre z prajęzyków to:

• język praindoeuropejski
  • język prasłowiański
  • język pragermański
  • język praceltycki (protoceltycki)
  • język praitalski (protoitalski)
  • język protohelleński
  • język praindoirański
• język proto-ugrofiński
• język protoalgijski
  • język protoalgonkiński
• język protoatapaskański
• język protomajański (proto-maja)
• język protoafroazjatycki
  • język prasemicki
  • język protoberberyjski (proto-libijsko-berberski)
  • język protoczadyjski
• język protobantu

[edytuj] Zobacz też

• Indoeuropejczycy
• pokrewieństwo języków
• rodzina językowa
• zmiana językowa

[edytuj] Przypisy

1. ↑ Terminu prasłowo używa się też czasami na oznaczenie wyrazu we współczesnym lub historycznie zaświadczonym języku, dla którego można zrekonstruować formę w prajęzyku (a więc takiego, który został przez dany język "odziedziczony" z prajęzyka). Tak więc na przykład w języku polskim prasłowem jest wyraz kość, odziedziczony po prasłowiańskim kostь.
2. ↑ Zob. na przykład: Anusiewicz Janusz, Lingwistyka kulturowa. Zarys problematyki, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1994, str. 124-125
   Dotyczy to jednak tylko przypadków, kiedy w ogóle możliwa jest rekonstrukcja pierwotnego wyrazu. Większość językoznawców podziela bowiem pogląd, że po upływie 10 do 11 tysięcy lat prajęzyk nie pozostawia już żadnego śladu w językach pochodnych (por. Renfrew Colin, Archeologia i język. Łamigłówka pochodzenia Indoeuropejczyków, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa - Poznań 2001).
3. ↑ Zobacz: Brzozowska Małgorzata, Etymologia a konotacja wybranych nazw kamieni, [w:] Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury, nr 12, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2000, str. 265-278
4. ↑ Ciekawych uwag na ten temat dostarcza książka: Renfrew Colin, Archeologia i język. Łamigłówka pochodzenia Indoeuropejczyków, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa - Poznań 2001