Język polski

Z Wikipedii

Język polski
Obszar	Polska (38,5 mln) oraz Niemcy, Irlandia, Ukraina, Białoruś, Litwa, Rosja, Izrael, Stany Zjednoczone, Kanada, Australia, Wielka Brytania i inne kraje
Liczba mówiących	50 milionów[1]
Ranking	20.
Klasyfikacja genetyczna	Języki indoeuropejskie *Języki słowiańskie **Języki zachodniosłowiańskie ***Języki lechickie ****Język polski
Pismo	łaciński
Status oficjalny
Język urzędowy	Polska, jeden z urzędowych w Unii Europejskiej
Regulowany przez	Rada Języka Polskiego
Kody języka
ISO 639-1	pl
ISO 639-2	pol
ISO/FDIS 639-3	pol
SIL	POL
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Polska wersja językowa Wikipedii W Wikisłowniku: Słownik języka polskiego

Język polski (polszczyzna) należy wraz z językiem czeskim, słowackim, pomorskim (którego dialekt kaszubski przez część polskich uczonych traktowany jako dialekt języka polskiego), dolnołużyckim, górnołużyckim oraz wymarłym połabskim do grupy języków zachodniosłowiańskich, stanowiących część rodziny języków indoeuropejskich. Ocenia się, że jest on językiem ojczystym około 50 milionów ludzi na świecie^[1], w tym głównie w Polsce oraz wśród Polaków za granicą (Polonia).

Spis treści 1 Alfabet 2 Historia języka polskiego 2.1 Zarys fonetyki historycznej 2.2 Wpływy języków obcych 3 Dialekty 4 Fonetyka 4.1 Samogłoski nosowe 4.2 Budowa sylab, długość samogłosek oraz miękkość 4.3 Akcent 5 Gramatyka 5.1 Wymiany głoskowe 5.1.1 Fonem i/y 5.1.2 Zmiękczanie 5.1.3 Wymiany samogłoskowe formy miękkiej i twardej 5.1.4 oboczności formy najkrótszej 5.2 Części mowy 5.3 Liczby 5.4 Rodzaje 5.5 Przypadki 5.5.1 Mianownik 5.5.2 Dopełniacz 5.5.3 Celownik 5.5.4 Biernik 5.5.5 Narzędnik 5.5.6 Miejscownik 5.5.7 Wołacz 5.5.8 Wyjątki 5.6 Czasownik 5.7 Czasy 5.7.1 Czas zaprzeszły 5.7.2 Czas przeszły 5.7.3 Czas teraźniejszy 5.7.4 Czas przyszły prosty 5.7.5 Czas przyszły złożony 5.8 Przymiotnik 5.9 Liczebnik 6 Aktualnie zachodzące zmiany 6.1 Zmiany struktury dialektów 6.2 Zmiany gramatyczne 6.3 Zmiany leksykalne 6.4 Zmiany fonetyczne 7 Blibliografia 8 Zobacz też 9 Przypisy 10 Linki zewnętrzne

Alfabet

Zobacz więcej w osobnym artykule: Alfabet polski.

Alfabet polski jest oparty na alfabecie łacińskim i składa się obecnie z 32 liter: Aa Ąą Bb Cc Ćć Dd Ee Ęę Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Łł Mm Nn Ńń Oo Óó Pp Rr Ss Śś Tt Uu Ww Yy Zz Źź Żż

Historia języka polskiego

Zarys fonetyki historycznej

Język polski wywodzi się z języka praindoeuropejskiego za pośrednictwem języka prasłowiańskiego. Ślady jego historii można odnaleźć w obocznościach.

Do najważniejszych wczesnych zmian należy palatalizacja indoeuropejska. Dawne miękkie k, kh, g, gh przeszły w językach satem, takich jak języki słowiańskie, zwykle w s i z (ale np. litewskie š i ž), zaś w językach kentum, takich jak łacina i języki germańskie, w k i g. W języku prasłowiańskim wszystkie sylaby zamknięte przeszły w otwarte. Pociągnęło to za sobą powstanie samogłosek nosowych i zróżnicowanie długości samogłosek. Ukształtowała się też opozycja spółgłosek miękkich i twardych.

Zobacz więcej w osobnym artykule: język prasłowiański#powstanie i rozwój.

W języku polskim opozycja samogłosek miękkich i twardych stała się cechą dystynktywną. Zgłoskotwórcze r i l przeszły w pary samogłoska + r lub odpowiednio l. Nastąpił też zanik iloczasu, a wiele spółgłosek miękkich zostało utwardzonych, np. miękkie r (zapis: r', np. r'eka — rzeka) przeszło w ż (zapis: rz). Wiele spółgłosek miękkich traci miękkość w wygłosie (np. końcowe miękkie w w nazwach typu Wrocław, w przypadkach zależnych nadal jest miękkie – we Wrocławiu).

Zobacz więcej w osobnym artykule: powstanie i rozwój języka polskiego.

Wpływy języków obcych

Współczesny język polski wywodzi się z dialektów używanych w Wielkopolsce i Małopolsce, w mniejszym stopniu na Mazowszu oraz z innych regionach. Na język polski wpływały inne języki. Najważniejszymi z nich były:

• języki ugrofińskie
• gocki
• języki i narzecza z grupy języków celtyckich
• języki i narzecza z grupy języków wschodniosłowiańskich
• niemiecki
• czeski
• łacina
• włoski
• francuski
• rosyjski
• angielski
• białoruski i ukraiński (głównie za pośrednictwem gwar kresowych)

Obecnie obserwować można duży wpływ języka angielskiego na język polski.

Dialekty

W etnicznym języku polskim wyróżniamy:

• język literacki (dialekt kulturalny)
• dialekty ludowe
• gwary miejskie (np. gwara lwowska, gwara poznańska, gwara warszawska)
• gwary środowiskowe (np. grypsera)

Podstawowe dialekty języka polskiego to:

• kaszubski (przez część specjalistów uznawany za osobny język lub dialekt →języka pomorskiego)
• śląski (zobacz też: język śląski, gwara śląska)
• wielkopolski (zobacz też: gwara poznańska)
• małopolski (zobacz też: gwara krakowska, gwara podhalańska, gwara sądecka, gwara żywiecka, gwara łowicka)
• mazowiecki (zobacz też: gwara białostocka)
• chełmińsko-kociewsko-warmiński
• północnokresowy
• południowokresowy

Poza tymi podstawowymi dialektami istnieją także dialekty mieszane, szczególnie na ziemiach odzyskanych.

Fonetyka

Samogłoski nosowe

W języku polskim występują zachowane jeszcze z prasłowiańskiego samogłoski nosowe, które zanikły w większości pozostałych języków słowiańskich (choć można było resztkę ich znaleźć w dialektach macedońskich i bułgarskich jeszcze w początku minionego wieku). Samogłoski te to ą oraz ę. Jednak i w polskim zachodzi proces zaniku samogłosek nosowych. Samogłoski historycznie nosowe, w wielu kontekstach przechodzą w nienosowe, tak np.:

Zjawisko	Przykład
	Pisownia	Przeważająca wymowa
Zanik nosowości ę w wygłosie	się	sie
	kobietę	kobiete
	widzę	widze

Ale ten proces nie zachodzi tak jak w większości języków słowiańskich, bo tutaj nie zanika nosowość, lecz jakby spółgłoska nosowa odszczepia się od samogłoski i stoi sama. Obecnie praktycznie wszystkie dawne samogłoski nosowe wymawiane są asynchronicznie, tzn. składają się z elementu ustnego i nosowego. Elementem nosowym jest [n] (przed [d], [t], [cz], [dż], [c], [dz]), [ń] (przed [ć], [dź]), [m] (przed [p], [b]), [ŋ] (przed [k], [g]), [w~] (przed [s], [z], [sz] i [ż]). Tak więc typowa współczesna wymowa dawnych samogłosek nosowych to np. "kąt" - [kont], "wąż" - [vow~ʃ], "trąbka" - [trompka]. To samo obserwujemy w dialektach macedońskich, np. "бондo" ("bоndо", niepewne) jak polskie "będę" /bende/ obok czeskiego "budu"i rosyjskiego "буду" ("budu", prasłowiańskie "bądą")..

Jednak samogłoski nosowe nie tylko zanikają, ale też tworzą się tam, gdzie ich wcześniej nie było, najczęściej w pozycji przed /S/. Por. pisownię nonsens i potoczną wymowę nąsęs. Tego typu wymowa zdarza się także w przypadku samogłosek innych niż "e" i "o", np. "awans" - [avaw~s], "kunszt" - [kuw~ʃt].

Istnieje też tak zwana wymowa beznosówkowa.

Budowa sylab, długość samogłosek oraz miękkość

We współczesnym języku polskim jest tylko jedna długość samogłosek. Nie znaczy to, że nie wypowiada się czasem jej dłużej lub krócej a jedynie że nie ma to wpływu na znaczenie. Historycznie polski był językiem o dominującej budowie sylab CV (zakończone samogłoską, tak jak we włoskim i japońskim) i były 3 długości samogłosek: krótkie, normalne, długie. Istniały dwie samogłoski krótkie (jery) – miękka i twarda. Samogłoski te zanikły, przy czym jednocześnie następowało wydłużenie samogłoski poprzedzającej, a dwie sylaby typu CV zmieniały się w jedną CVC. Samogłoski krótkie przechodziły przy wydłużeniu w miękkie lub twarde e. Przy zaniku miękkiej samogłoski krótkiej, ostatnia spółgłoska zachowywała miękkość. Tak np.: "D (krótka samogłoska miękka) N (krótka samogłoska miękka)" przechodziło w "D (normalne E, miękkie N)" (dzień), natomiast "D (krótka samogłoska miękka) N (miękkie A)" w "D N (miękkie A)" (dnia). Długie samogłoski przeszły w swoje krótkie odpowiedniki, przy czym następowało podniesienie wymowy. Podwyższone a, e i o, przez pewien czas stanowiące osobne dźwięki, przeszły w a i e i u. To ostatnie nadal jest zaznaczane ortograficznie przez ó, przez pewien czas zaznaczano też odrębnymi znakami podwyższone a i e. Samogłosek wysokich i oraz u oczywiście nie można było podwyższyć.

Akcent

Akcent w języku polskim ma charakter mieszany toniczno-dynamiczny. Następujące trzy elementy tworzą akcent w wyrazie:

• początek wyrazu cechuje wysoki poziom intensywności,
• podwyższenie tonu sylaby akcentowanej,
• wzdłużenie samogłoski akcentowanej i osłabienie artykulacji na końcu wyrazu.

W wyrazach dwusylabowych (z akcentem na pierwszej sylabie) akcent ma charakter przede wszystkim dynamiczny, na ogół występuje też pewne wzdłużenie samogłoski (szczególnie jeśli wyraz wymawiany jest w izolacji). Różnice w wysokości tonu są mniej regularne. Akcentowana sylaba przedostatnia w wyrazach ponad dwusylabowych ma wyższy ton niż przynajmniej jedna z sylab ją otaczających, również samogłoska akcentowana może ulec wzdłużeniu. W wyrazach czterosylabowych i dłuższych pojawia się, oprócz akcentu na sylabie przedostatniej, akcent poboczny na sylabie pierwszej. akcent poboczny objawia się wyższym poziomem intensywnością niż kolejne sylaby.

Akcent w języku polskim jest prawie zawsze paroksytoniczny, tzn. pada na przedostatnią sylabę wyrazu. Istnieje jednak spora grupa rzeczowników akcentowanych proparoksytonicznie, tj. na sylabie trzeciej od końca, m.in.

• rzeczowniki pochodzenia greckiego zakończone na -ika, -yka, np. GRAfika, FIzyka, (a także zakończone na -ik, -yk w przypadkach zależnych, które mają o jedną sylabę więcej niż mianownik np. FIzyk, ale z FIzykiem).
• spora grupa tradycyjnie akcentowanych na trzeciej sylabie od końca np. REguła, RYzyko, oKOlica, CZTErysta, rzeczposPOlita.

W związku z silną tendencją do wyrównywania akcentu w wyżej wymienionych typach wyrazów, słowniki normatywne dopuszczają ich akcentowanie na sylabie przedostatniej w wymownie mniej starannej i sytuacjach bardziej swobodnych.

Drugą grupę wyjątków od zasady tworzą niektóre formy czasowników, i tak:

• formy czasu przeszłego akcentowane są tak, jakby końcówki osobowe -śmy, -ście nie należały do wyrazu, np. czyTAliśmy
• formy trybu przypuszczającego, akcentowane są tak, jakby końcówki -bym, -bys, byś, byśmy, byście nie należały do wyrazu, np. CZYtałbym, czyTAlibyśmy,

Mimo rozpowszechnienia akcentu paroksotonicznego (spowodowanego przede wszystkim pisownią) słowniki zalecają opisany sposób akcentowania.

Często zdarzają się błędy w akcentowaniu. Do najpowszechniejszych należą:

– NAuka – nie jest to słowo zakończone na -ika lub -yka. Należy mówić naUka, gdyż nie mówi się NAuczyciel, lecz nauCZYciel, nie NAuczyć, lecz naUczyć;

– akcent na 2. sylabę od końca w niektórych formach czasu przeszłego bądź też trybu przypuszczającego czasowników. Wymawianie np. przySZLIście, jeDLIśmy, kupiliBYście zamiast przepisowego PRZYszliście, JEdliśmy, kuPIlibyście, brzmi trochę sztucznie, dziwnie, nieprzyjemnie i wydaje się być nieco wymuszone.

Gramatyka

Wymiany głoskowe

Zrozumienie polskiej gramatyki staje się o wiele prostsze po uwzględnieniu ogólnych zasad wymian głoskowych.

Fonem i/y

Może trudno w to uwierzyć, ale głoski /i/ i /y/ stanowią jeden fonem. Pojawiają się w analogicznych pozycjach zależnie od poprzedzającej spółgłoski:

• nowa – nowy (po /w/)
• żółwia – żółwi (po /w´/)
• długa – długi (po fonemie g, który bywa wymawiany miękko)
• duża – duży (po /ż/)

/i/ nie da się powiedzieć po fonetycznie twardych spółgłoskach, a /y/ w pozycjach zarezerwowanych dla /i/ jest trudny do rozpoznania (yle, biyć).

Takie określenie fonemów nie jest jednak do końca ścisłe. Oto niektóre problemy:

• G przed samogłoskami nosowymi może być miękkie (tylko w jednej rodzinie wyrazów) lub twarde (gięty, ale gęsty). W zapożyczeniach pojawia się też twarde g przed e (generał, ale bogiem) i i/y (poligynia, ale długi).
• /i/ pojawia się po głoskach przedniojęzykowych zmiękczonych, które nie występują samodzielnie (rozindyczyć, obce sinus).

Zmiękczanie

Wiele końcówek zmiękcza głoski funkcjonalnie twarde. Przekształcenie zmiękczające zmienia czasem głoskę fonetycznie miękką w fonetycznie twardą. Konkretnie:

• Głoski wargowe (p, b, w, f, m) ulegają zmiękczeniu regularnie, do p´, b´, w´, f´, m´ (zapisywanych jako pi itp. przed samogłoską. Należy pamiętać, że na końcu wyrazu fonetyczna miękkość zanika (tego gołębia – ten gołąb, ta ziemia – tych ziem)), np.:
  • ten grób – tego grobu – na grobie
  • ten gruby – ci grubi
  • ja dmę – ty dmiesz – dmij!

• Niektóre głoski przedniojęzykowe (s, z, n) ulegają silniejszemu zmiękczeniu (czego nie widać w pisowni), do głosek środkowojęzykowych (ś, ź, ń; zapisywanych przed samogłoską jako si itp.), np.:
  • ten nos – na nosie
  • ten bosy – ci bosi
  • ja stanę – ty staniesz – stań!

• • Uwaga: W pewnych sytuacjach s, z ulegają zmiękczeniu do sz, ż (w związku z jotyzacją, zobacz język prasłowiański), np.
    • pisać – ja piszę – ty piszesz
    • ty kosisz – ja koszę
    • zagrozić – zagrożony

• Głoski przedniojęzykowe zwarte (t, d) ulegają zmiękczeniu do głosek środkowojęzykowych zwartoszczelinowych (ć, dź; zapisywanych przed samogłoską jako ci, dzi), np.:
  • ten młody – ci młodzi
  • ja gniotę – ty gnieciesz – gnieć!

• • Uwaga: W sytuacjach związanych z jotyzacją t, d ulegają zmiękczeniu do c, dz (st, zd do szcz, żdż), np.
    • ty płacisz – ja płacę
    • ty widzisz – ja widzę
    • ty bruździsz – ja brużdżę
    • pomścić – pomszczony

• Głoska r ulega zmiękczeniu do stwardniałego rz, np.:
  • ten stary – ci starzy
  • ta kura – tej kurze

• Głoska ł ulega zmiękczeniu do l, które zachowało fonetyczną miękkość tylko przed i, np.:
  • ten mały – ci mali
  • ten wół – na wole

• Głoski tylnojęzykowe (k, g, ch) ulegają zmiękczeniu do stwardniałych głosek szumiących (sz, cz, ż; w związku z pierwszą palatalizacją, zobacz język prasłowiański), np.:
  • smok – smoczek
  • dług – oddłużyć
  • mucha – musze

• • Uwaga 1: k, g przed e i fonemem i/y stają się fonetycznie miękkie (w związku z czwartą palatalizacją, zobacz Powstanie i rozwój języka polskiego), np.:
    • ta długa – ten długi
    • ten mak – tego maku – tym makiem – te maki

• • Uwaga 2: sk, zg przechodzą w szcz, żdż, np.:
    • pluskać – ja pluszczę
    • mózg – móżdżek

• • Uwaga 3: k, g w deklinacji z reguły przechodzą w c, dz (w związku z drugą palatalizacją, zobacz język prasłowiański; sk, zg przechodzą regularnie w sc, zdz), np.:
    • ten długi – ci dłudzy
    • ta foka – tej foce
    • ta miazga – tej miazdze
    • ta Polska – tej Polsce (ale w "Panu Tadeuszu" "Polszcze")

• Głoski miękkie zwykle nie ulegają zmiękczeniu
  • ten głupi – ci głupi
  • ten tani – ci tani
  • ten cudzy – ci cudzy

Często zmiękczeniu ulega również poprzednia spółgłoska (zwłaszcza s, nieco rzadziej z, przed l, ń, ć, dź), np.:

• ta wiosna – tych wiosen – o wiośnie
• ten błazen – tego błazna – o błaźnie
• to dziąsło – o dziąśle
• ta pasta – tej paście
• ta gwiazda – o gwieździe
• to pasmo – o paśmie lub pasmie

ale

• romantyzm – o romantyzmie (wym. też /-yźmie/)
• wyspa – o wyspie

Wymiany samogłoskowe formy miękkiej i twardej

ie przed miękką, ia lub io przed twardą, np.

• on siwiał – oni siwieli
• ten popiół – tego popiołu – w popiele

również przy braku zmiękczenia bezpośrednio następującej spółgłoski

• on plótł – ona plotła – oni pletli

bez uzasadnienia w historii języka

• ta wieś – tej wsi – wioska
• on wlókł – ona wlokła – oni wlekli (również regularnie wlekł, wlekła)

oboczności formy najkrótszej

o:ó, ę:ą, 0:e (rzeczowniki: r.m.: M.l.p., r.ż. i n.: D.l.m.)

• ona plotła – on plótł
• ona szła – on szedł (z uproszczeniem grupy spółgłoskowej)
• ona kopnęła – on kopnął
• tego psa – ten pies
• wóz – wozu

też przed -ek, -ka, -ko pies – piesek osoba – osóbka gęś – gąska, ale gęsi

Części mowy

W tradycyjnej (szkolnej) klasyfikacji wyróżnia się 10 części mowy:

odmienne:

• rzeczownik – odmieniany przez liczby, przypadki i rodzaje (do niedawna posiadał stały rodzaj)
• przymiotnik – odmieniany przez liczby, przypadki i rodzaje
• czasownik – odmieniany przez osoby, liczby, czasy, rodzaje, tryby i strony, posiada aspekt
• liczebnik - odmieniany przez liczby, przypadki i rodzaje
• zaimek

i nieodmienne:

• przyimek (jak zapamiętać: “Znajdź przyimki przy imionach: z Jankiem, w Stachu, u Szymona.”)
• przysłówek (jak zapamiętać: “Spośród wszystkich łamigłówek najtrudniejszy jest przysłówek, lecz nie będziesz miał z nim biedy, gdy zapytasz: jak? gdzie? kiedy?”)
• wykrzyknik
• partykuła (jak zapamiętać: “Wreszcie partykuły te: li, czy, no, że, niech, by, nie!”)
• spójnik (jak zapamiętać: “Spójnik spaja doskonale słowa, zdania: i, lecz, ale.”)

W opracowaniach o charakterze naukowym oraz akademickim odchodzi się od tradycyjnego podziału na 10 części mowy łącząc poszczególne klasy lub dodając nowe. zob. klasyfikacja części mowy

Liczby

W języku polskim są 2 liczby – pojedyncza i mnoga, choć ostały się też nieliczne formy liczby podwójnej, szczególnie w określeniach części ciała występujących parami. Można na przykład porównać odmianę słów ręka (cechy liczby podwójnej) i męka (odmiana normalna):

Przypadek	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga (z cechami form liczby podwójnej)	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
Mianownik	ręka	ręce	męka	męki
Dopełniacz	ręki	rąk	męki	mąk lub męk
Celownik	ręce	rękom	męce	mękom
Biernik	rękę	ręce	mękę	męki
Narzędnik	ręką	rękoma lub rękami	męką	mękami
Miejscownik	ręce	rękach	męce	mękach

W liczbie mnogiej wyrazu ręka w rzeczywistości zachowały się cechy form liczby podwójnej – miękkie e zamiast twardego i w mianowniku i bierniku oraz -oma zamiast -ami w narzędniku. Ta druga cecha jednak zanika i coraz częściej słyszy się formę rękami. Innym reliktem liczby podwójnej są formy typu chodźta, chodźwa, róbta, robita itp. Słowo róbta pierwotnie znaczyło "(wy dwaj) róbcie".

Rodzaje

Na podstawie kryterium zgodności z przymiotnikiem można wyróżnić 5 rodzajów:

Rodzaj	Przykład – biernik liczby pojedynczej		Przykład – mianownik liczby mnogiej
	Wyraz określający	Wyraz określany	Wyraz określający	Wyraz określany
Rodzaj męski osobowy	nowego	pracownika	nowi	pracownicy
Rodzaj męski nieosobowy żywotny	nowego	psa	nowe	psy
Rodzaj męski nieosobowy nieżywotny	nowy	stół	nowe	stoły
Rodzaj żeński	nową	szafę	nowe	szafy
Rodzaj nijaki	nowe	krzesło	nowe	krzesła

Zwykle jednak wyróżnia się tylko jeden rodzaj męski nieosobowy, a więc razem 4 rodzaje.

Przypadki

Jest 7 przypadków (w nawiasach podano pytania przypadków):

• mianownik (kto? co?) jest
• dopełniacz (kogo? czego?) nie ma
• celownik (komu? czemu?) przyglądam się
• biernik (kogo? co?) widzę, słyszę
• narzędnik (z kim? z czym?) idę, cieszę się
• miejscownik (o kim? o czym?) mówię, myślę
• wołacz (o!) ty mój

Przykładowa odmiana przez przypadki:

M.	nos	ojczyzna	jajko
D.	nosa	ojczyzny	jajka
C.	nosowi	ojczyźnie	jajku
B.	nos	ojczyznę	jajko
N.	nosem	ojczyzną	jajkiem
Msc lub Ms.	nosie	ojczyźnie	jajku
W.	nosie!	ojczyzno!	jajko!

Przymiotniki wykazują szczątkowo, oprócz odmiany przymiotnikowej, również odmianę rzeczownikową. Formy te to np. nom. zdrów oraz dpn. i celownik w wyrażeniach typu z grecka i po grecku. W liczbie mnogiej wołacz jest zawsze równy mianownikowi. Sztuczka mnemotechniczna pozwalająca nauczyć się przypadków: Mama Dała Celi Bułkę Nasmarowaną Masłem Wiejskim

Mianownik

Głównym zadaniem mianownika jest oznaczanie podmiotu. Mianownik jest w języku polskim używany niezbyt często (identycznie, jak i w innych językach indoeuropejskich o rozbudowanej fleksji). Konstrukcje, w których w językach o podobnym systemie przypadków występuje mianownik a w polskim inny przypadek, to m.in.:

• w zdaniach postaci "X jest Y", np. "on jest lekarzem", Y występuje w narzędniku
• w negatywnych zdaniach egzystencjalnych podmiot występuje w dopełniaczu, np. "doktora nie ma"

Ponadto podmiot jest często opuszczany a jego rolę przejmuje końcówka osobowa czasownika. Z drugiej strony mianownik występuje często w funkcji wołacza.

Końcówki mianownika l.p.
Sytuacja	męskie, niektóre żeńskie miękkotematowe	większość żeńskich	nijakie twardotematowe i niektóre miękkotematowe	większość nijakich twardotematowych
Końcówka	-0	-a	-o	-e
Przykłady	stół, gołąb, ryś, krew, mysz	małpa, kasza, ziemia	niebo, drzewo, płuco	pole

Do tego dochodzą wyrazy typu poeta, pani, zwierzę...

Końcówki mianownika l.m.
Sytuacja	męskie nieosobowe i żeńskie, twardotematowe	męskoosobowe twardotematowe	męskoosobowe miękkotematowe	męskie nieosobowe i żeńskie z M. l.p. -a, miękkotematowe	nijakie	żeńskie z M. l.p. -0
Końcówka	-y	-i/-owie	-e/-owie	-e	-a	-y/-e
Przykłady	te stoły, małpy	ci doktorzy, Włosi (zamiast *Włoszy, pojawia się fonetyczna miękkość), chłopi	ci królowie, goście	te gołębie, rysie, kasze, ziemie	te pola, płuca, drzewa	te myszy

Wyrazy osobowe typu chłopiec mają końcówkę -i, jak twardotematowe: chłopiec – chłopcy, ale koniec – końce.

Dopełniacz

Dopełniacz prawie nigdy nie jest równy mianownikowi. Jego podstawowa funkcja jest posesywna (odpowiada na pytania kogo? i czego?). W negatywnych zdaniach egzystencjalnych pełni funkcję podmiotu ("nie ma go"), w innych zdaniach negatywnych funkcję dopełnienia bliższego ("jem sałatę", "nie jem sałaty"). Dopełniacz może też pełnić funkcję dopełnienia bliższego w przypadku rzeczowników niepoliczalnych (np. "kupiłem cebuli"). Można sobie wyobrazić, że przed takim dopełnieniem występuje "ukryty" rzeczownik określający ilość ("kupiłem kilogram cebuli" czy też "kupiłem trochę cebuli").

Końcówki dopełniacza l.p.
Sytuacja	męskie żywotne i nijakie	męskie nieżywotne	żeńskie
Końcówka	-a	-a/-u	-y
Przykłady	kota, pilota, rysia, drzewa, pola	miodu	myszy, małpy, ziemi

Końcówki dopełniacza l.m.
Sytuacja	męskie twardotematowe	męskie miękkotematowe	żeńskie i nijakie, miękkotematowe	żeńskie i nijakie, twardotematowe
Końcówka	-ów	-y/-ów	-y/-0	-0
Przykłady	psów, pilotów, płotów	rysiów, harcerzy	ziem, myszy	drzew, małp

Końcówka -y wygrywa z -ów po końcówkach -arz, -erz, -orz, -eż, -aż: pisarzy||pisarzów, pejzaży||pejzażów, w nieżywotnych tylko warkoczy, warkoczów. Również po -ciel jest głównie -y: nauczycieli, właścicieli. Po -j mamy głównie -ów: krajów, zwyczajów, złodziejów||złodziei, pokojów||pokoi.

W nijakich -y spotyka się prawie wyłącznie w przedrostkowych z dawną końcówką -ьje: wezgłowi, bezprawi, wezgłowi, przedmieści||przedmieść, przysłowi||przysłów, wyjątkowo pustkowi, nozdrzy, ale i tak zbóż, pokoleń, nieszczęść i oczywiście kazań, miłosierdź.

W żeńskich -y dominuje przy mianowniku -0. Przy mianowniku -a (ew. -y) jest rzadkie. Istnieją oboczności z zanikiem miękkości (i oczywiście e ruchomym): sukni||sukien, studni||studzien, kuchni||kuchen.

Celownik

Celownik oznacza zwykle dopełnienie dalsze ("Daj Kasi piłkę."). Łączy się też z przyimkami ("ku miastu").

Końcówki celownika l.p.
Sytuacja	większość męskich	żeńskie twardotematowy	żeńskie miękkotematowe	nijakie, nieliczne męskie
Końcówka	-owi	-ie	-y	-u
Przykłady	chomikowi, stołowi	małpie, wronie, drodze, korze	kaszy, myszy, krwi	kotu, drzewu, polu

W liczbie mnogiej celownik ma zawsze końcówkę -om: psom, kotom, muchom, drzewom, polom

Biernik

Biernik oznacza zwykle dopełnienie bliższe. W połączeniach z przyimkiem oznacza zwykle kierunek zmiany. Biernik może przyjmować trzy postacie:

• równy dopełniaczowi (rodzaj męskoosobowy, w liczbie pojedynczej również męskożywotny, np. widzę psa, pilota, pilotów
• osobna forma z końcówką -ę (liczba pojedyncza rodzaju żeńskiego, rzeczowniki zakończone na -a, -i w mianowniku l.p.), np. widzę małpę, ziemię, gospodynię
• równy mianownikowi (pozostałe przypadki), np. widzę psy, pole, pola, drzewo, drzewa, mysz, myszy, małpy, ziemie

Ponieważ bardzo często jest równy dopełniaczowi lub mianownikowi, niewiele jest form w których można zastąpić biernik jednym z tych dwóch przypadków zmieniając znaczenie. Do nielicznych form w których występuje konflikt jest zdanie z podmiotem i dopełnieniem bliższym. Jeśli nie można stwierdzić co jest podmiotem a co dopełnieniem bliższym, to podmiot zawsze występuje jako pierwszy. Np. w zdaniu "psy gonią koty", choć samodzielnie wyrazy "psy" oraz "koty" mogą być zarówno mianownikiem jak i biernikiem, jedynie "psy" mogą być podmiotem a jedynie "koty" dopełnieniem.

Narzędnik

Narzędnik występuje w wielu połączeniach z przyimkami (np. "czapka z pomponikiem" – tzw. sociativus; często zastępowany biernikiem w sposób podobny, jak miejscownik, np. "pod budą" – "pod budę"), ale też samodzielnie jako określenie sposobu, narzędzia, czasu itd. (np. "jeść widelcem"), jako dopełnienie bliższe (np. "zarządzać domem", "pracować nocami") oraz w funkcji orzecznika (np. "jest marynarzem").

Końcówki narzędnika l.p.
Sytuacja	męskie i nijakie	żeńskie
Końcówka	-em	-ą
Przykłady	z psem, stołem, bogiem, mlekiem, błotem	z małpą, kaszą, myszą

W liczbie mnogiej narzędnik ma końcówkę -ami (psami, małpami, kamieniami, drzewami), czasem -mi (końmi, gośćmi). Spotyka się też archaiczną końcówkę -y ("Z włosy białymi, z skrzydły złotymi...").

Miejscownik

Miejscownik nigdy nie występuje sam, jedynie w połączeniach z przyimkami. Często zastąpienie miejscownika biernikiem powoduje zmianę znaczenia ze stanu w kierunek zmian, np. "na poczcie" (z miejscownikiem) oznacza położenie danego obiektu, zaś na "na pocztę" (z biernikiem) oznacza kierunek zmiany położenia.

Końcówki miejscownika l.p.
Sytuacja	większość twardotematowych	żeńskie miękkotematowe	męskie i nijakie, miękkotematowe i z tematami zakończonymi na -k-, -g-, -ch-
Końcówka	-ie	-y	-u
Przykłady	o małpie, musze, drodze, kocie, ciele	o fali, myszy, kości	o mleku, duchu, rysiu, chłopcu, naczyniu

W liczbie mnogiej miejscownik ma końcówkę -ach (o małpach, muchach, ciałach, kościach, muchach), czasem -iech (w Niemczech (c (z trzeciej palatalizacji):cz), we Włoszech).

Wołacz

Wołacz służy do bezpośrednich zwrotów do adresata, nie jest bezpośrednio częścią zdania. Wołacz jest przypadkiem zanikającym. W większości sytuacji jego funkcje pełni mianownik. Dzieje się tak w przypadku:

• przymiotników oraz rzeczowników o odmianie przymiotnikowej
• liczby mnogiej
• rzeczowników rodzaju nijakiego

Ostatnie dwie cechy charakteryzują także inne języki indoeuropejskie, które we fleksji mają wołacz (przede wszystkim grekę i łacinę), i są zapewne odziedziczone z prajęzyka.

Końcówki wołacza różnego od mianownika
Sytuacja	męskie twardotematowe z wyjątkiem większości z tematem zakończonym na -k-, -g-, -ch-	męskie miękkotematowe i większość z tematem zakończonym na -k-, -g-, -ch-, niektóre żeńskie miękkotematowe	większość żeńskich z końcówką M.l.p. -a	żeńskie z końcówką M.l.p. -0
Końcówka	-ie*	-u	-o	-y (nie -o)
Przykłady	psie, kocie, szczurze, Boże, chłopcze, księże!	smoku, duchu, rysiu, koszu, Kasiu!	falo, małpo!	miłości, myszy!

^*Jak widać po nielicznych rzeczownikach na k, g i c, dz (związane z trzecią palatalizacją), tym razem w deklinacji pojawiają się wymiany związane z pierwszą palatalizacją.

Rzadko używa się wołacza nazw własnych – formy "chodź tu Łukaszu" występują o wiele rzadziej niż "chodź tu Łukasz", a użycie wołacza dodaje wypowiedzi cech emocjonalnych.

Potocznie formy wołacza mogą zastępować mianownik (np. "Jasiu przyszedł"); Takie formy są niepoprawne.. Przyczyną jest to, że z wysokich spółgłosek miękkich typu ś łatwiej przejść do wysokiego u, niż do o.

Sytuacje, w których użycie wołacza jest obligatoryjne, to np. bezpośredni zwrot do adresata w sytuacjach oficjalnych (zwłaszcza w języku pisanym, przede wszystkim w listach: "Szanowny Panie Prezesie", "Droga Pani Halino"). Także w języku mówionym wołacz nie zawsze może być zastąpiony przez mianownik, np. w wyrażeniach mających na celu obrażenie adresata: "ty kompletny idioto", "nie tak, kretynie!", z przymiotnikiem: "szanowny Wojciechu!".

Jak zapamiętać przypadki?

By zapamiętać siedem przypadków wystarczy pamiętać króciutki wierszyk od którego każda litera jest przypadkiem, brzmi on następująco: Mama dała córce bułkę nasmarowaną masłem wiejskim. - i to wszystko.

Wyjątki

Nazwiska na -o, -ko (Jagiełło, Fredro) mają odmianę częściowo żeńską. Nie dotyczy to zdrobnionych imion współczesnych i dawnych: Józio, Franio, Benio, Mieszko, Dobko, Jaśko.

Czasownik

Każdy czasownik posiada aspekt – dokonany lub niedokonany. System czasów jest różny u czasowników dokonanych i niedokonanych. Od czasownika bazowego tworzy się inne czasowniki przez dodawanie przedrostków. Tak tworzy się też formy dokonane z niedokonanych. Dość często występuje też sytuacja, że w złożeniach czasownik niedokonany staje się dokonanym, a forma niedokonana jest zupełnie inna:

• X – czasownik bazowy o znaczeniu 1 w aspekcie niedokonanym
• przedrostek 1 + X – czasownik o znaczeniu 1 w aspekcie dokonanym
• przedrostek 2 + X – czasownik pochodny o znaczeniu 2 w aspekcie dokonanym!
• przedrostek 2 + Y – czasownik pochodny o znaczeniu 2 w aspekcie niedokonanym
• Y – czasownik o znaczeniu wielokrotnym w aspekcie niedokonanym (często forma nieistniejąca!)

Np.:

• robić – czasownik bazowy w aspekcie niedokonanym
• zrobić – ten sam czasownik w aspekcie dokonanym
• zarobić – czasownik pochodny w aspekcie dokonanym
• zarabiać – czasownik pochodny w aspekcie niedokonanym
• rabiać – forma nieistniejąca!

• pisać – czasownik bazowy w aspekcie niedokonanym
• napisać – ten sam czasownik w aspekcie dokonanym
• zapisać – czasownik pochodny w aspekcie dokonanym
• zapisywać – czasownik pochodny w aspekcie niedokonanym
• pisywać – czasownik o znaczeniu wielokrotnym w aspekcie niedokonanym

Czasy

Istnieją następujące czasy (różne formy mają to samo znaczenie):

• czasy niedokonane
  • przyszły złożony
    • forma imiesłowowa – "będziemy robili"
    • forma bezokolicznikowa – "będziemy robić"
  • teraźniejszy – "robimy"
  • przeszły (niedokonany)
    • forma ściągnięta – "robiliśmy"
    • forma z końcówką osobową doczepioną do innego wyrazu – "żeśmy robili", "myśmy robili", "gdybyśmy robili" itd.
    • forma z pominiętą końcówką osobową – "my robili"
  • zaprzeszły (niedokonany) – "robiłem był", "byłem robił" itd.
• czasy dokonane
  • przyszły prosty – "zrobimy"
  • przeszły (dokonany)
    • forma ściągnięta – "zrobiliśmy"
    • forma z końcówką osobową doczepioną do innego wyrazu – "żeśmy zrobili", "myśmy zrobili", "gdybyśmy zrobili" itd.
    • forma z pominiętą końcówką osobową – "my zrobili"
  • zaprzeszły (dokonany) – "zrobiłem był", "byłem zrobił", "byłbym zrobił" itd.

Czasowniki w aspekcie dokonanym nie mają form złożonych czasu przyszłego. Dlatego występują tylko w trzech czasach. W ten sposób w języku polskim możemy wyróżnić siedem czasów, choć należy zauważyć, że:

1. Formy czasu teraźniejszego są tworzone tak samo, jak formy czasu przyszłego prostego.
2. Formy czasu przeszłego niedokonanego są tworzone tak samo, jak formy czasu przeszłego dokonanego.
3. Formy czasu zaprzeszłego niedokonanego są tworzone tak samo, jak formy czasu zaprzeszłego dokonanego.

Czas zaprzeszły

Oznacza zdarzenie które zaszło przed innym zdarzeniem. Jest najrzadziej używanym czasem i jest na drodze do zupełnego zaniku, jednak nadal można go niekiedy napotkać, szczególnie w trybie przypuszczającym (np. "byłbyś zrobił X, to nie stałoby się Y"). Większość użytkowników nie wyczuwa jednak różnicy znaczenia między wyrażeniami w czasie zaprzeszłym a wyrażeniami w czasie przeszłym.

Czas przeszły

Czas przeszły oznacza zdarzenie które już zaszło (dokonany) lub zachodziło (niedokonany). Nie jest to wprawdzie zbyt użyteczna definicja (polega na użyciu czasownika "zajść" w odpowiednim czasie), jednak powinna być dla większości użytkowników języka polskiego zrozumiała. Forma z pominiętą końcówką osobową występuje tylko w przypadku zaznaczenia osoby przez odpowiedni zaimek: "my zrobili", nigdy samo "zrobili". Forma ta jest generalnie gwarowa i w powszechnym użyciu zanika. Końcówka osobowa jest ruchoma – pierwotnie czas przeszły składał się z imiesłowu przeszłego i czasownika pomocniczego. Może występować w połączeniu z czasownikiem w formie przeszłej, ze słowem pomocniczym że, lub z innymi słowami. Możliwe są więc formy typu (końcówka osobowa zaznaczona na czerwono):

• gdzie byliście
• gdzieście byli
• myśmy tego nie zrobili
• rybyśmy łapali

We współczesnym języku dominuje postać z końcówką doklejoną do imiesłowu czasu przeszłego. Inne formy mają charakter potoczny lub są stosowane do podkreślenia.

Czas teraźniejszy

Pod względem formy jest identyczny jak czas przyszły prosty. Formy czasu teraźniejszego oznaczają czynności lub stany:

• aktualne (np. Teraz jem śniadanie);
• omnitemporalne (np. Kwadrat ma cztery boki);
• habitualne (np. We wtorki chodzę na siłownię).

Marginalne jest użycie form czasu teraźniejszego dla oznaczenia czynności lub stanów:

• przyszłych (np. Jutro pracuję do ósmej);
• przeszłych (np. To było tak: idę sobie ulicą, a tu nagle jak nie wyskoczy pies bez kagańca).

Czas przyszły prosty

Pod względem formy jest identyczny jak czas teraźniejszy. Formy czasu przyszłego prostego oznaczają czynności lub stany przyszłe (np. Za miesiąc skończę szkołę). Marginalne jest użycie form czasu przyszłego prostego dla oznaczenia czynności lub stanów:

• habitualnych (np. Zawsze, kiedy przyjdzie, wypija kieliszek wódki);
• omnitemporalnych (np. Nie rozpali się ognia, jeśli się nie ma żadnych narzędzi);
• przeszłych (np. To było tak: idę sobie ulicą, a tu nagle jak nie wyskoczy pies bez kagańca).

Czas przyszły złożony

Formy czasu przyszłego złożonego oznaczają czynności lub stany przyszłe. Nowsza forma imiesłowowa (będzie robił) występuje częściej niż dawniejsza forma bezokolicznikowa (będzie robić), szczególnie w rodzaju męskim. W innych rodzajach forma bezokolicznikowa jest krótsza i wygodniejsza niż imiesłowowa (będzie robiła).

Przymiotnik

Prawie wszystkie przymiotniki odmieniają się według jednego wzoru. Jednak różnie modyfikuje się ostatnią spółgłoskę grupę spółgłosek, co zaznaczone zostało różnymi kolorami. Wołacz jest zawsze równy mianownikowi.

Przypadek	Liczba pojedyncza				Liczba mnoga
	Rodzaj żeński	Rodzaj męskoosobowy i męskożywotny	Rodzaj męskorzeczowy	Rodzaj nijaki	Rodzaj męskoosobowy	Pozostałe rodzaje
Mianownik	-a/-ia	-y/-i		-e/-ie	-i/-y	-e/-ie
Dopełniacz	-ej/-iej	-ego/-iego			-ych/-ich
Celownik	-ej/-iej	-emu/-iemu			-ym/-im
Biernik	-ą/-ią	-ego/-iego	-y/-i	-e/-ie	-ych/-ich	-e/-ie
Narzędnik	-ą/-ią	-ym/-im			-ymi/-imi
Miejscownik	-ej/-iej	-ym/-im			-ych/-ich

W przypadku pól:

• Białego – forma podstawowa przymiotnika (mianownik rodzaju żeńskiego)
• Zielonych – drugą formę (z "i") w przypadku przymiotników kończących się na "ka", "ga" lub "ia" w mianowniku rodzaju żeńskiego, formę bez "i" w pozostałych
• Błękitnych – drugą formę (z "i") w przypadku przymiotników kończących się na "ia" w mianowniku rodzaju żeńskiego, formę bez "i" w pozostałych
• Czerwonego – należy dokonać zmiękczenia poprzedzającej grupy spółgłosek i dodać "i" lub "y" zależnie od wyniku

Przekształcenia zmiękczające to m.in. (w porównaniu z mianownikiem rodzaju męskiego liczby pojedynczej):

Zamiana "y" na "i"
by	bi
my	mi
ny	ni
wy	wi
Wymiana spółgłoski, "y" pozostaje "y"
ry	rzy
Wymiana spółgłoski, "y" przechodzi w "i"
ły	li
szy	si
chy	si
ży (czasem)	zi
ty	ci
sty	ści
Wymiana spółgłoski, "i" przechodzi w "y"
ki	cy
gi	dzy
Bez zmian, z "i"
pi	pi
si	si
wi	wi
Bez zmian, z "y"
rzy	rzy
ży (czasem)	ży

Uwzględnienie wymian głoskowych pozwala nieco uprościć tabelę

Przypadek	Liczba pojedyncza				Liczba mnoga
	Rodzaj żeński	Rodzaj męskoosobowy i męskożywotny	Rodzaj męskorzeczowy	Rodzaj nijaki	Rodzaj męskoosobowy	Pozostałe rodzaje
Mianownik	-a	-y		-e	-i*	-e
Dopełniacz	-ej	-ego			-ych
Celownik	-ej	-emu			-ym
Biernik	-ą	-ego	-y	-e	-ych	-e
Narzędnik	-ą	-ym			-ymi
Miejscownik	-ej	-ym			-ych

^* zamiast końcówek -szy, a częściowo także -ży (nie -rzy) pojawiają się fonetycznie miękkie -si, -zi, np.

• ten wyższy – ci wyżsi
• ten głuchy – ci głusi
• ten duży – ci duzi

ale

• ten boży – ci boży
• ten stary – ci starzy
• ten kurzy – ci kurzy

Liczebnik

W języku polskim występują liczebniki typu:

• jeden – odmienny jak przymiotnik
• dwa, trzy – odmienne na swój sposób
• pierwszy, drugi, trzeci – odmieniane jak przymiotniki
• pojedynczy, podwójny, potrójny – odmieniane jak przymiotniki

Występują też liczebniki ułamkowe:

• półtora – 3/2 (nie ma go w większości innych języków europejskich)
• pół 1/2
• ćwierć – 1/4

Dość ciekawym zjawiskiem jest skracanie liczebników w przypadku wyliczeń często używane przez dzieci. Wygląda to mniej więcej tak: dziesięć, jedna (jedena), dwana, trzyna, czterna, pietna, szesna, siedemna, osiemna, dziewietna, dwa, dwa jeden, dwa dwa, dwa trzy itd.

Aktualnie zachodzące zmiany

Każdy język podlega ciągłym zmianom, z których niektóre w końcu się przyjmują głęboko w języku, inne zaś mają ograniczony wpływ na język lub też odchodzą zupełnie w zapomnienie. Również we współczesnej polszczyźnie zachodzi wiele zmian, zarówno gramatycznych jak i leksykalnych. Nie można z góry powiedzieć że jedne zmiany są dobre a inne złe – o tym które zwyciężą zdecydują dzisiejsi i przyszli użytkownicy języka polskiego.

Zmiany struktury dialektów

W związku z przesiedleniami ludności po drugiej wojnie światowej, urbanizacją, wpływami kultury masowej (telewizja, prasa) oraz powszechnej edukacji prowadzonej w dialekcie ogólnym, język polski coraz bardziej się ujednolica. Cechy gwar są o wiele słabiej widoczne u młodszych użytkowników języka. Nie dotyczy to wszystkich gwar – np. gwarom góralskim i śląskim jak na razie wyginięcie nie grozi, jednak większość użytkowników polszczyzny mówi dziś polskim językiem ogólnonarodowym.

Zmiany gramatyczne

Prawdopodobnie najbardziej rzucającą się w oczy zmianą jest wypieranie rodzaju męskorzeczowego przez męskożywotny. Wiele słów które dotychczas były jednoznacznie nieżywotne, w języku potocznym, zwłaszcza w języku młodzieży, jest traktowane jako żywotne. Objawia się to tym, że biernik jest równy dopełniaczowi nie zaś jak dotychczas mianownikowi. Pojawiają się takie formy jak "mieć pomysła" czy "obejrzeć filma" (na razie wyłącznie potoczne). Większość nowych słów odnoszących się do zjawisk niematerialnych przyjmuje rodzaj męskożywotny również w języku oficjalnym. I tak formy "dostać e-maila/SMS-a" są znacznie bardziej popularne od form "dostać e-mail/SMS".

Zmiany leksykalne

Następuje zapożyczanie dużej ilości wyrazów angielskich, a jednocześnie zanika wiele dawnych zapożyczeń, głównie francuskich i rosyjskich. Ciekawym zjawiskiem jest zmiana wymowy niektórych francuskich zapożyczeń z francuskiej na angielską, np. image wymawia się współcześnie raczej imidż niż imaż.

Zmiany fonetyczne

W związku z zapożyczeniami słów z języka angielskiego o odmiennej fonetyce rozpowszechniają się rzadko dotychczas spotykane połączenia głosek np. po głoskach zębowych t, d, s, z, r pojawia się i (didżej, tir, ring).

Blibliografia

• M. Brzezina Polszczyzna żydów, PWN, Warszawa 1986

Zobacz też

• Rada Języka Polskiego
• powstanie i rozwój języka polskiego
• Historia ortografii polskiej
• kurs języka polskiego na anglojęzycznych Wikibooks

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Język polski w liceum
• Kurs języka polskiego (po angielsku)
• Gramatyka języka polskiego
• Mapa dialektów polskich