Rotunda Zamojska
Z Wikipedii
Rotunda Zamojska powstała w latach 1825 - 31 jako działobitnia, po włączeniu Zamościa w granice Królestwa Kongresowego, czyli pod panowanie Rosji.
Jej budową kierował francuski gen. J. Ch. Mallet-Malletski podczas modernizacji zamojskiej twierdzy. Znajduje się ok. 500 m na południe od Starego Miasta, pełniła wówczas ważną funkcję jako stanowisko obronne. Rotunda ta ma formę grubego (ok. 7 m) pierścienia przykrytego warstwą ziemi, otwartego od strony Starego Miasta, z wysokimi (ok. 9,5 m), ceglano-kamiennymi ścianami, z oknami o funkcji strzelnicy od zewnątrz oraz wejściami do poszczególnych cel od dziedzińca. Znajduje się tam 19 niewielkich, połączonych cel - wcześniej było ich 20, jedna została zniszczona podczas nalotu niemieckiego na początku II wojny światowej. Do dziś Rotunda otoczona jest fosą od zachodu, południa i wschodu.
Podczas II wojny światowej Niemcy stworzyli tu początkowo przejściowy obóz dla ludności aresztowanej, m. in. grupy inteligencji, ludzi związanych z ruchem oporu. Później, w roku 1942, obiekt ten stanowił także miejsce licznych, masowych egzekucji, jakie obejmowały do roku 1943 ludność Zamojszczyzny, w tym również dzieci. Podobnie jak w wielu innych miejscach, Niemcy również tu zacierali ślady dokonanych zbrodni; na zewnątrz, obok wejścia zasypywano prochy spalonych ofiar - szacuje się, że pozbawiono tu życia ok. 8 tysięcy ludzi.
Po zakończeniu wojny utworzono tu cmentarz z grobami ofiar Rotundy, wokół jej murów na zewnątrz oraz groby innych ofiar po obu stronach drogi prowadzącej od północy do jej dziedzińca: żołnierzy Armii Krajowej, Partyzantów, żołnierzy Armii Czerwonej, a także ludności cywilnej, m. in. Żydów. Jest tu wiele grobów bezimiennych, symbolicznych, można też zauważyć groby zbiorowe, ale upamiętniające tragiczne wydarzenia.
Już w roku 1947 utworzono tu Muzeum Martyrologii Zamojszczyzny - Rotunda.
Przy wejściu na dziedziniec znajduje się brama z niemieckimi napisami "Gefangenen Durchgangslager Sicherheitspol", a tuż za nią po lewej stronie, w miejscu zniszczonej celi, płyta upamiętniająca rozstrzeliwania i egzekucje tutejszych więźniów. Wewnątrz, poszczególne cele zostały poświęcone różnym ofiarom II wojny światowej, nie tylko z Zamojszczyzny, m. in. są tam: Cela Wołyniaków, Cela Harcerzy, Cela Więźniów Majdanka, Cela Więźniów Oświęcimia, Cela Nauczycieli oraz wiele innych.
Na dziedzińcu znajduje się duża płyta, która upamiętnia ostatnie zbrodnie przeprowadzone na Rotundzie. Obchodzone są tu również uroczystości związane ze świętami państwowymi oraz kościelnymi.
