Spała
Z Wikipedii
Współrzędne: 51°33' N 020°08' E
| Spała | |
| Województwo | łódzkie |
| Powiat | tomaszowski |
| Gmina | Inowłódz |
| Sołtys | Jan Grycuk |
| Położenie | 51° 33' N 20° 08' E |
| Strefa numeracyjna (do 2005) |
44 |
| Kod pocztowy | 97-214 |
| Tablice rejestracyjne | ETM |
| [www.spala.info.pl Strona internetowa wsi] | |
|
Położenie na mapie Polski
  Spała
|
|
Spała – wieś w Polsce położona w województwie łódzkim, w powiecie tomaszowskim, w gminie Inowłódz.
W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa piotrkowskiego.
Spis treści |
[edytuj] Historia[1]
[edytuj] Początki
Dzieje Spały sięgają początku XVII wieku, a może nawet końca XVII. Już w XVIII wieku rozpoczęto eksploatację lasów. Drewno wykorzystywano do wyrobu węgla drzewnego, smoły, jako opał dla pobliskich zakładów przemysłowych, np. wytopu żelaza w piecach hutniczych w osadzie Kuźnice (dziś Tomaszów Maz.) i wypalania wapna. Część drewna spławiano Pilicą do Wisły. Z dokumentów z przełomu XVIII i XIX wieku wiemy, że w sąsiedztwie Spały istniała osada o nazwie Winduga, której położenie pozostaje do dziś zagadką. Dla wyjaśnienia: flisacy piliczni (oryle) zamieszkiwali blisko rzeki, tworząc często skupiska. Jedną z charakterystycznych nazw dla flisackich wsi była właśnie Winduga. Dziś w połowie drogi między Sulejowem i Przedborzem, nad Pilicą znajduje się jedna miejscowość o takiej nazwie. Wiemy także, że istniała tu w XVIII w. osada młynarska, która stała się zaczątkiem kurortu.
[edytuj] Z dawnych akt...
Z dokonanej 1789 roku lustracji (przeglądzie inwentaryzacyjnym dóbr królewskich) w województwie łęczyckim wiemy, że w okolicach Spały istniały trzy osady młynarskie. Leżały one przy młynach wodnych usytuowanych prawdopodobnie przy rzeczce Gać. Po jednej z tych osad nie pozostało śladu. Pozostałe z nich to dzisiejsze Spała i Konewka. W dokumentach lustracyjnych z 1789 roku znajdujemy skargę młynarza Marcina Spały na starostę inowłodzkiego Fryderyka Józefa Moszczyńskiego (Moszczyński właściwie miał tytułu starosty niegrodowego), za naruszanie przywilejów monarszych, jakimi cieszyli się młynarze nad Gacią. W skardze tej czytamy, że młyn zbudował własnym kosztem pradziad Marcina Spały, a jego ojciec, Bartłomiej Spała urządził przy młynie folusz (urządzenie do zagęszczania tkanin) w połowie XVIII wieku. Po II rozbiorze Polski w 1793 roku dobra inowłodzkie wraz ze spalskimi lasami znalazły się w zaborze pruskim i przestały funkcjonować tu polskie urzędy, co pozwoliło wygrać sprawę Spałom. W 1819 roku młyn i folusz odziedziczył Kacper Spała (jego ojciec, Marcin zginął prawdopodobnie w nurcie Pilicy, bowiem dokumenty powiadają, że zmarł "śmiercią tonącą"). Nowy właściciel uruchomił wkrótce tartak, stawiając jednocześnie budynki z izbami dla kilku zatrudnionych robotników. Takim sposobem osada młynarska stała się niemal przemysłowym osiedlem. W 1864 roku opadła gospodarczo, prawdopodobnie na skutek powstania styczniowego. O dzierżawę tego terenu zaczął się starać tomaszowski przedsiębiorca Zajdler. Miał on zamiar urządzić tu hamernię, czyli zakład obróbki żelaza, z czego nic nie wyszło.
[edytuj] Podczas polowań z carem...
W 1876 roku postanowił zapolować w tutejszych lasach następca tronu Rosji, carewicz Aleksander, póżniejszy car Aleksander III.Polowanie to odbyło się w dniach 10-18 września 1976 roku.Dostojni goście zakwaterowali w klasztorze Św.Anna w Smardzewicach, a podejmującym ich gospodarzem był zapalony myśliwy, proboszcz parafii Św. Marcina w Białobrzegach Opoczyńskich, ks.Ludwik Żmudowski. To on w swoich zapiskach wspomina:"Jeżdziliśmy i na polowania i za Pilicę w Lasy Lubochyńskie, ale wysokim Gościom więcej podobało się w naszej Opoczyńskiej Ziemi-tu bowiem było więcej zwierzyny i większy szyk i porządek, a Następca Tronu tak się rozmiłował w naszych Lasach, iż ma być tu urządzony dom w lesie-most na Pilicy i jest nadzieja oglądania w roku następnym tu Najaśniejszego Pana".W 1884 roku wybudowano drewniany pałacyk według projektu Leona Mikuckiego – krakowskiego architekta. Obok powstały koszary dla sotni kozackiej i kompanii jegrów, kasyno oficerskie, domy dla gości. Wieżę ciśnie postawiono w 1890 roku. Około 1900 roku zbudowano jeszcze dwa hotele dla carskich gości (mieszczą się tam obecnie domy wczasowe "Rogacz" i "Dzik". Całość rezydencji zajmowała duży obszar. Zarządzał nim początkowa margrabia Wielkopolski, a od 1888 roku Ignacy Bończa-Modzelewski jako łowczy polowań carskich w Księstwie Łowickim z siedzibą w Spale. Jemu podlegali jegrzy, pełniący funkcję służby leśnej. Ich zadaniem była ochrona i dokarmianie zwierzyny, odstrzał drapieżników i dostarczanie upolowanej zwierzyny na stół. Wstęp do lasu i na teren rezydencji był zabroniony zwykłym ludziom. Rodzinę carską chroniła sotnia kozacka. By zapewnić spokój carskim gościom wysiedlono z okolic Spały kilka wsi. Tereny po nich zalesiono. Mieszkańców przeniesiono w okolice Nagórzyc. W taki sposób powstały przysiółki Swolszewic Małych i Dużych. Po carskich czasach w Spale pozostały: kamień pamiątkowy w miejscu, gdzie Aleksander III upolował swojego pierwszego jelenia (szaniec św. Huberta), domy wczasowe "Rogacz" i "Dzik" oraz piękny drewniany domek strażnika leśnego (dziś muzeum).
[edytuj] Chmurne lata
Podczas I wojny światowej Spała znalazła się w niemieckiej strefie okupacyjnej. Przez cały czas poła pod władzą wojskową. Urządzono tu wielki szpital wojskowy. W okolicznych lasach prowadzona była rabunkowa gospodarka. Nadleśnictwo lubocheńskie straciło w stosunku do roku 1913 niemal 50% drzewostanu. Wybudowano jednak wtedy linię kolejową Spała – Tomaszów (jej budowę ukończono w 1916 r.). Wycofując się w 1918, Niemcy zrabowali całe wyposażenie pałacyku i zrujnowali lub zniszczyli wiele budynków rezydencji.
[edytuj] Renesans
Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę zamierzano przeznaczyć Spałę na rezydencję Józefa Piłsudzkiego. Nie był on zainteresowany łowiectwem, przebywał jednak tu kilka razy podczas świąt w 1921 i początkach 1922. W 1922 roku Spałę przeznaczono na letnią rezydencję prezydentów Rzeczypospolitej. Do jej odrestaurowania przyczynił się Staanisław Wojciechowski. Na jego polecenie inżynier Kazimierz Skórewicz zbudował w 1923 na miejscu dawnych koszar kaplicę drewnianą w stylu zakopiańskim nazywaną przez długi czas Kaplicą Prezydentów RP pw. Królowej Korony Polskiej. W Spale często przebywał prezydent Ignacy Mościcki – wielki amator polowań. Wprowadził on zwyczaj obchodzenia w Spale dorocznych dożynek. Na pierwsze z nich przybyło podobno 10 tysięcy gości. W następnych latach uczestników miało przybywać. Dla potrzeb tej uroczystości w 1928 roku zbudowano stadion, w późniejszym czasie też halę na 38 tys. osób. W 1935 roku w Spale odbył się pod patronatem Prezydenta RP Jubileuszowy Zlot Harcerstwa Polskiego Jamboree z okazji 25-lecia ZHP.
[edytuj] W latach II wojny światowej
25 września 1939 roku na mocy dekretu Adolfa Hitlera ustanowiono zostało Naczelne Dowództwo Wojskowe "Wschód" (tzw. Oberost), którego siedzibę umieszczono w Spale. W pażfdzierniku na czele NDW stanął gen. płk. Johannes Balskowitz, odbierający 28 września kapitulację Warszawy. Po zmianach organizacyjnych, jakie Niemcy przeprowadzili w administracji wojkowej okupowanych terenów, od lipca 1940 mieściła się tu siedziba Militär – befehlhaber im Generalgouvernement, dowództwa wojskowego w GG. W tym czasie powstały w okolicy silne umocnienia wojskowe. Wtedy wybudowano potężne bunkry na Jeleniu i Konewce. Mieściło się tu też przez pewien czas dowództwo i część sztabu Grupy Armi "Środek", biorącej udział w operacji Barbarossa. Od pierwszych miesięcy okupacji na terenie Spały działał wywiad Związku Walki Zbrojnej. Zorganizował go wśród leśników Roman Wojewódzki – szef grupy wywiadowczej Obwodu ZWZ Tomaszów Maz. Szefem placówki wywiadowczej w Spale był Ignacy Stadziński. Zaangażował on do pracy swego syna Alfreda, rodziny Poborców i Cabanów, oraz Stefana Dąbrowskiego. Niestety w październiku 1941 roku polska placówka została rozpracowana przez hauptsturmführera SS Petera Machera, przy pomocy zdrajcy – adiutanta obwodu Henryka Nowaka ps. "Szelągowski", który zginął z wyroku wojskowego sądu Polski Podziemnej. Zginęli także wszyscy aresztowani. Dziś w Domu Pamięci Walki i Męczeństwa Leśników i Drzewiarzy można zobaczyć specjalną wystawę. Obok stoi pomnik odsłonięty w 1982 roku, wykonany przez Włodzimierza Władykę. W 1945 roku pałacyk prezydencki został całkowicie obrabowany i spalony przez Niemców.
[edytuj] Dzieje najnowsze
W czasach PRL Spałę zmieniono na ośrodek wczasów pracowniczych FWP, teren zawodów sportowych, ośrodek szkoleń i spotkań rozmaitych specjalności. Po przemianach ustrojowych w latach 9o-tych osada częściowo pod upadła, jednakże przez ostatnie kilka lat podniosła się z marazmu. Nie brakuje nowych pomysłów na ściągnięcie turystów.
W 1983 roku kaplica prezydencka została podniesiona do rangi kościoła parafialnego pw. św. Huberta. W 1992 roku przy kościele zbudowano Kościół Polowy Armi Krajowej. Jego głównym akcentem są wykonane w drewnie przez kustosza Domu Pamięci – Mieczysława Lisowskiego Stacje Męki Pańskiej, nazywane Drogą Krzyżową AK. To bardzo niezwykłe miejsce, chyba jedyne takie w kraju.
[edytuj] Szlaki turystyczne
[edytuj] Szlak partyzancki – czerwony
długość: 220 km
trasa: Radomsko – Ojrzeń – Ewina – rezerwat Jasień – Kobiele Wielkie – Góra Chełmno – Przedbórz – Bąkowa Góra – Sulejów – Przygłów – Witów – Piotrków Trybunalski – Meszcze – Polichno – Swolszewice – Nagórzyce – Tomaszów Mazowiecki – Spała – Anielin – Poświętne – Radzice PKP – Skarżysko-Kamienna
[edytuj] Szlak zielony (przebiegający przez Spalki Park Krajobrazowy)
długość: 28 km
trasa: Spała – COS – Stanica Harcerska – Królowa Wola – Glina – Luciąża – Kozłowiec – Łęg – Grotowice – Luboszcza
[edytuj] Szlak wodny Pilicy
długość: 228 km
trasa: Zarzecze k/Szczekocin – Sulejów – Zbiornik Sulejowski – Tomaszów Maz. – Spałę – Inowłódz – Żądłowice – Grotowice – Domaniewice – Nowe Miasto – Białobrzegi – Warka – ujście Pilicy Stopień trudności według klasufikacji międzynarodowej: CL I (przejazd łatwy), miejscami CL II (przejazd trudniejszy – wąskie koryto, znaczny spadek, kamieniste dno).
[edytuj] Przypisy
- ↑ Napisane w 2003 roku na podstawie "Spała – dzieje jednego kurortu" Marcin Gąsior. wydawca: Centrum Edukacji Ekologicznej, Kultury i Ochrony Środowiska w Piotrkowie Trybunalskim
