Western
Z Wikipedii
Western, gatunek filmu fabularnego, także jedna z odmian powieści awanturniczej, obejmujące utwory, których akcja rozgrywa się w okresie kolonizacji i stabilizowania się życia na terenach zachodnich stanów USA, zwanych Dzikim Zachodem. W obu swoich wersjach - filmowej i literackiej - jest charakterystyczną formą amerykańską, chociaż był uprawiany również przez twórców rodem z Europy (prekursorami byli tu: Niemiec Karol May - Winnetou i Amerykanie: James Fenimore Cooper - Ostatni Mohikanin oraz Owen Wister - Wirgińczyk czy włoskie westerny filmowe w latach sześćdziesiątych XX w.).
[edytuj] Cechy
Western filmowy charakteryzuje się stałymi właściwościami, podstawowe to:
- tematyka związana z wydarzeniami historycznymi na Dzikim Zachodzie w drugiej połowie XIX w. (walki z Indianami, wojna secesyjna, budowa kolei transkontynentalnej, walka z rosnącą przestępczością, "gorączka złota" itp.)
- wyrazista akcja o dobitnie zarysowanym konflikcie dramatycznym (starcie sił reprezentujących wartości pozytywne z siłami zła), najczęściej powiązanym z wątkiem miłosnym
- główny bohater (kowboj, traper, szeryf, "jeździec znikąd") odznaczający się budzącymi sympatię cechami: szlachetnością, odwagą, przedsiębiorczością, wielką sprawnością fizyczną i siłą - przedstawiony na tle uschematyzowanego zespołu postaci ubocznych (śmiała dziewczyna, prawy i odważny szeryf, bywalcy małomiasteczkowego saloonu, Indianie, złowrodzy przeciwnicy, lojalni przyjaciele)
- obowiązkowe składniki awanturnicze: strzelaniny, bójki, konne pościgi
- operowanie efektownymi plenerami Dzikiego Zachodu (rozległe prerie, skaliste wąwozy).
[edytuj] Historia
Western pojawia się już u początków sztuki filmowej (pierwszy amerykański film z tego gatunku powstał w 1903 r. - Napad na express - reż. Edwin S. Porter z pierwszą gwiazdą Broncho Billy Andersonem. Pierwszy western dźwiękowy to W starej Arizonie nakręcony w 1928 roku przez Raoula Walsha i Irvinga Cummingsa) i trwa do dziś nieprzerwanie; należy do najbardziej skonwencjonalizowanych jej gatunków; jego dramaturgia poddana jest stałym regułom, które zmieniają się w nieznacznym tylko stopniu. Kanony specyficznego aktorstwa westernowego ustalili tacy m.in. aktorzy, jak T. Mix, Gary Cooper, Henry Fonda, Clint Eastwood, John Wayne, James Stewart, Lee Marvin, Glenn Ford, James Coburn, Robert Mitchum i. in.
[edytuj] Najsłynniejsi twórcy i najbardziej znane westerny
- Wesley Ruggles - Cimarron (1931) - nagrodzony Oscarem w trzech kategoriach (film, reżyseria, scenariusz adaptowany)
- John Ford - Dyliżans (1939), Miasto bezprawia (1946), Fort Apache (1948), Nosiła żółtą wstążkę (1949), Rio Grande (1950), Jak zdobywano Dziki Zachód (1962), Człowiek, który zabił Liberty Valance (1962), Jesień Czejenów (1964);
- John Huston - Skarb Sierra Madre (1947);
- Howard Hawks - Rzeka Czerwona (1948), Bezkresne Niebo (1952), Rio Bravo (1959), Rio Lobo (1970);
- Delmer Daves - Złamana strzała (1950), Rancho w dolinie (1956), 15.10 do Yumy (1957)
- Fred Zinnemann - W samo południe (1952), Oklahoma! (1955);
- Anthony Mann - Winchester '73 (1950), Daleki kraj (1954), Gwiazda szeryfa (1957), Człowiek z dzikiego zachodu (1958);
- John Sturges - Ostatni pociąg z Gun Hill (1958), Siedmiu wspaniałych (1960), Joe Kid (1972), Konie Valdeza (1973);
- Wiliam Wyler - Człowiek z zachodu (1940), Biały Kanion (1958);
- Edward Dmytryk - Dwa złote colty (1959), Shalako (1968);
- George Roy Hill - Butch Cassidy i Sundance Kid (1969)
- Joshua Logan - Pomaluj swój wóz (1969) - musical;
- Arthur Penn - Mały, wielki człowiek (1970)
- Terence Young - Samuraj i kowboje (Soleil rouge, 1970)
- Michael Crichton - Świat dzikiego zachodu (1973) - western science fiction;
- Clint Eastwood - Mściciel (1973), Wyjęty spod prawa Josey Wales (1976), Niesamowity jeździec (1985), Bez przebaczenia (1992);
- Sam Peckinpah - Strzały o zmierzchu (1962), Major Dundee (1965), Dzika banda (1969), Ballada o Cable Hogue (1970), Junior Bonner (1972), Pat Garrett i Billy Kid (1973);
- Lawrence Kasdan - Silverado (1985), Wyatt Earp (1994)
- Kevin Costner - Tańczący z wilkami (1990), Bezprawie (2003)
W latach 70-90 powstało wiele tzw. antywesternów, przez krytykę określanych też jako westerny rewizjonistyczne, w których odbrązawiano legendę dzikiego zachodu oraz starano się ukazać tubylczych Amerykanów w mniej stereotypowy i zafałszowany sposób (m. innymi filmy Eastwooda, Costnera). Przeciwko fałszywemu obrazowi Indian w kinie amerykańskim protestował m.in. w 1973 roku Marlon Brando. Wkrótce też zaczęły powstawać filmy z udziałem autentycznych indiańskich aktorów (Will Sampson, Floyd Westerman, Rodney Grant, Tantoo Cardinal i inni) oraz osadzone w bardziej współczesnych realiach filmy twórców tubylczych (Chris Eyre).
Powstało też szereg westernowych seriali telewizyjnych: Gunsmoke, The Lone Ranger, The Rifleman, Have Gun, Will Travel, The Big Valley, Maverick. W Polsce większość z nich nieznana poza bardzo popularną Bonanzą.
We Włoszech kręcono tzw. spaghetti westerny, początkowo pogardzane przez krytyków, z czasem zaliczone do filmów kultowych. Czołowym twórcą był tu:
- Sergio Leone - Za garść dolarów (1964), Za kilka dolarów więcej (1965), Dobry, zły i brzydki (1966), Pewnego razu na Dzikim Zachodzie (1968), Garść dynamitu (1971), Nazywam się Nobody (1973). Dzięki muzyce do jego filmów zyskał sławę kompozytor Ennio Morricone. Wielką gwiazdą po występach w filmach Leone stał się Clint Eastwood , inni znakomici aktorzy występujący w spaghetti westernach to Charles Bronson, Henry Fonda, Lee Van Cleef, James Coburn, Klaus Kinski, Claudia Cardinale, Rod Steiger, Jason Robards.
Powstała też niemiecko-włosko-jugosłowiańska seria westernów z francuskim aktorem Pierre'em Brice'em w roli Winnetou - m.in. Skarb w Srebrnym Jeziorze (1962), Winnetou (1963), Old Shatterhand (1964), Winnetou i Apanatschi (1966), Winnetou w Dolinie Śmierci (1968).
W Czechosłowacji Oldřich Lipský nakręcił western Lemoniadowy Joe, czyli Końska opera (1964) według powieści Jiříego Brdečki z Karelem Fialą w tytułowej roli. Polskie "westerny" to przede wszystkim Rancho Texas (1958) Wadima Berestowskiego z Boguszem Bilewskim oraz Wilcze echa (1968) Aleksandra Ścibora-Rylskiego z Brunonem O'Ya i Ireną Karel (z akcją w Bieszczadach). Takie filmy zwano również - ze względu na miejsce powstania lub miejsce akcji - easternami.
