Alta presyon
Gikan sa Wikipedia, ang gawasnong ensayklopedya
Ang alta presyon o hayblad mao ang sitwasyon sa pagtaas sa presyur sa atong dugo nga makamugnag dakong kadaot sa lawas ug mahimong mosangpot sa dihadihang kamatayon.
Mga sulod |
[usba] Alta Presyon: Ang Hilom nga Mamumuno
Ang alta presyon giila nga usa ka hilom nga mamumuno. Ang tawo nga dunay alta presyon kasagaran walay mabatyagan nga mga sintoma. Mahimong maigo niini ang si bisan kinsa nga dili niya mahibaw-an.
Mahimong maigo ang si bisan kinsa: bata man o tigulang, dato man o pobre, nakaeskuyla ka man o wala. Mahimong dili kini maghatag og pasidaan usa mokutlo og kinabuhi. Mahimong mosangko kini sa lainlaing kahimtang: estrok (atake sa utok), atake de corason (atake sa kasingkasing) pagkahapo, pagpalyar sa bato (amimislon), pagkabuta ug daghan pa. Hinuon, mahimo kining mapugngan pinaagi sa igong pagpakabana.
[usba] SUTAON ANG MGA PELIGRO
Ang alta presyon mahimong mobiktima kang bisan kinsa. Dunay mga tawo nga mas taas ang posibilidad nga maapektohan niini. Aron hisayran, sutaa kon ikaw nahiapil ba niining mga mosunod ug timbang-timbanga kon kini mitumbok ba kanimo:
[usba] Ang Bahin Kanimo:
- Lalaki ka ba nga nag-edad og 45 pataas?
- Babaye ka ba nga nag-edad og 55 pataas?
- Duna ka bay igsoon o ginikanan nga may alta presyon, sakit sa kasingkasing o naestrok?
[usba] Mga Kinaiya ug Bisyo
- Hinigarilyo ka ba?
- Ang imong timbang misobra ba og 10 porsento sa angay nga timbang?
- Hilig ba nimo ang pagkaon og parat, pinirito ug abunda sa tambok nga mga pagkaon?
- Kusog o hilig ka ba nga moinom og alak o serbesa?
- Kanunay ba nga grabe ang problema sa kinabuhi o trabaho?
- Kanunay ba nga walay ehersisyo, sa trabaho man o sa balay?
[usba] Ang Miaging Sakit o Problema sa Lawas
- Ang kolesterol ba nimo miabot sa 200 mg/dl?
- Duna ka bay diyabetes o dunay problema sa paggamit sa asukal sa imong dugo o ang FBS mikabat sa 126 mg/dl?
- Duna ka bay sakit sa kasingkasing (misakit ang dughan o giatake na sa kasingkasing)?
- Naestrok ka na ba?
- Duna ka bay sakit sa bato o naay protina ang imong ihi?
Kon daghan ang mga kahon nga imong namarkahan, labing taas ang peligro nimo nga maigo sa alta presyon o sa mga komplikasyon niini. Panahon na aron madugangan ang imong kahibalo bahin sa alta presyon ug kon unsaon kini sa pag-atiman. Labing maayo usab nga magpakonsulta sa imong doktor. Himoang kinaiya ang pagpahiling sa presyur sa imong dugo.
[usba] MGA KASAYORAN MAHITUNGOD SA ALTA PRESYON
Ang presyon mao ang puwersa nga gimugna sa kasingkasing nga nagbomba sa dugo aron modagayday kini sa atong mga ugat. Ang makanunayong pagdagayday sa dugo maoy naghatag og oksihena ug sustansiya sa mga unod sa atong lawas. Kini ang naghatag nato og kinabuhi. Kon masabtan nato ang presyon ug ang papel niini sa pag-atiman sa kahimsog sa atong lawas, masayran ninyo ang posibleng problema nga idulot niini kon kini motaas.
[usba] Ang Imong Kasingkasing: Dili Mohunong sa Pagpitik
Baynte kuwatro oras matag adlaw, pito ka adlaw matag semana; ang imong kasingkasing walay hunong sa pagpitik, nagpadala og sustansiya ug oksihena pinaagi sa pagbomba og dugo ngadto sa nagkalainlaing parte sa lawas. Sama sa kinumo ang gidak-on, ang kasingkasing usa ka unod nga magbomba og dugo kon kini mopuga gikan sa sulod sa upat ka kuwarto sa kasingkasing paingon sa daw pukot nga porma sa ugat sa lawas.
1. Ang nagamit na nga dugo nga kulang sa oksihena ug sustansiya kanunay nga moagi sa tuo nga bahin sa kasingkasing.
2. Ang tuo nga bahin sa kasingkasing ang magbomba sa nagamit na nga dugo paingon sa baga aron makakuha og oksihena.
3. Ang wala nga bahin sa kasingkasing ang magbomba sa napresko nga dugo pagawas sa kasingkasing paingon sa nagkalainlaing parte sa lawas.
4. Ang napresko nga dugo gikan sa baga nga abunda sa oksihena mobalik agi sa wala nga bahin sa kasingkasing.
[usba] Ang Mga Ugat: Ang Mga Tubo nga Agianan sa Dugo
Ang imong mga ugat daw usa ka pukot nga dugtong-dugtong nga tubo nga miputos sa unod sa lawas. Ang arteries (dagkong ugat) ang nagdala og dugo gikan sa kasingkasing paingon sa nagkalainlaing parte sa lawas. Ang veins mao ang mga ugat-ugat nga maghagpat sa nagamit na nga mga dugo gikan sa nagkalainlaing parte sa lawas ug dalhon pabalik sa kasingkasing.
[usba] Ang Normal nga Presyon sa Dugo
Ang presyon sa dugo ang mosukod sa puwersa sa dugo samtang kini midagayday sa mga bungbong sa mga ugat sa arteries. Aduna kiniy duha ka sangkap nga numero nga motumbok sa puwersa diha sa ugat kon ang kasingkasing magbomba ug kon kini magpahulay.
Systolic Blood Pressure, ang numero nga anaa sa ibabaw, ang mosukod sa puwersa nga gidulot sa kasingkasing kon kini mobomba. Ang igo nga systolic blood pressure alang sa bata o tigulang naa sa 120 mmHg ug ang
Diastolic Blood Pressure, ang numero nga anaa sa ubos, ang motumbok sa puwersa nga nahibilin sa mga ugat samtang nagpahulay ang kasingkasing. Ang igo nga diastolic blood pressure naa sa 70-80 mmHg alang sa bata o tigulang.
[usba] Ang Pag-usab-usab sa Inyong Presyon
Ang inyong diastolic blood pressure kasagaran magpabilin nga pareho sa tanang oras. Ang systolic blood pressure mabantayan nga mag-usab-usab. Kini motaas kon kita molihok o nabalaka. Apan mobalik usab kini sa normal sulod sa 5-10 ka minuto nga pagpahulay. Normal kini nga panghitabo. Ang presyon dili angay nga motaas kon kita nakapahulay.
[usba] KON TAAS ANG PRESYON
Kon ang presyon taas kaysa normal, systolic man kini, diastolic o pareho, ang dugo dili makadagayday nga walay kakulian sa mga ugat, ug ang kasingkasing maglisod sa pagbomba. Kon ngano nga kini mitaas, kana dili tin-aw.
Daghan ang posibleng hinungdan, apan ang makanunayong pagtaas niini, magdulot og daotang epekto sa lawas nga puydeng ikamatay.
[usba] Ang Kasingkasing nga Naglisod
Ang pagkupos sa mga ugat maoy nagpalisod sa pagbomba sa atong kasingkasing. Kinahanglan kini nga magbomba sa paspas ug kusog nga puwersa. Tungod niini, mahimong motaas ang presyon.
Kon ang alta presyon gipasagdan, mahimo kining mahinayon ngadto sa estrok. Ang estrok maoy resulta sa pagbara sa ugat sa utok. Ang pagkawala sa dugo maoy hinungdan sa pagkadaot sa parte sa utok nga naapektohan. Mahimo usab nga mahitabo ang estrok gumikan sa sobrang pagtaas sa presyon ug pagbuto sa ugat sa utok. Mahimong makasinati ka og pagkalipong, pagpanakit sa ulo, pagkaparalisa sa kadugtong nga mga parte ug tiil, o pagkayungit sa pagsulti.
Ang pagkabuta o pagkahanap sa panan-aw maoy resulta sa pagbara o pagbuto sa gagmay nga mga ugat sulod sa mata.
Ang atake sa kasingkasing mahitabo kon ang mismong ugat sa kasingkasing naalihan. Ang unod sa kasingkasing makulangan og oksihena ug sustansiya, ug mosangko ngadto sa pagpalyar. Kon mahitabo ang ingon niini, ang kasingkasing dili na makatrabaho og maayo. Mahimo nga makasinati ka og pagpanakit sa dughan, paglisod sa pagginhawa, pagpaminhod sa apapangig ug wala nga braso.
Ang heart failure o pagkahapo maoy linugdangan sa dugay nga pag-antos sa kalisod sa kasingkasing. Sama sa lastiko nga nainat og maayo, ang kasingkasing mahumok ug moburot. Makasinati ka nga dali nga kapoyon, kanunayng mahapo ug manghupong ang mga tiil.
Ang pagkadaot sa bato o amimislon mahitabo kon ang ugat sa bato naalihan. Ang mga bato mogamay ug dili na kini makapadayon sa paghinlo sa dugo. Sa kadugayan, ang lawas hinay-hinay nga mahilo sa kaugalingon niining hugaw.
[usba] Seguroon nga Kanunayng Masusi ang Inyong Presyon
Tungod kay walay sintoma ang alta presyon, ang labing maayong paagi nga makaseguro kita nga wala niini mao ang kanunayng pagpakuha sa atong presyon. Kon milabay na ang usa ka tuig nga wala ka magpakuha sa imong presyon, makaayo nga magpahiling ka na. Bisan kini normal, kinahanglan nga regular nga magpahiling sa presyur sa dugo. Kon taas, bisan og diyotay lang, magpatan-aw dayon sa doktor. Anaa kanimo ang gahom nga makalikay sa paggrabe sa alta presyon ug sa mga komplikasyon niini.
[usba] Dali nga Pagpahiling
Ang pagpahiling sa presyon walay idulot nga sakit, dili gastoso ug dali ra. Mahimo kini sa nagkalainlaing dapit. Mahimo ka usab nga makapalit og mga aparato sa pagsukod sa presyon diha sa mga botika o tindahan sa mga gamit-panambal.
120/80 O mas ubos pa
Anaa sa husto ang imong presyon. Ipadayon ang pagbantay sa pagkaon, timbang ug moundang sa pagpanigarilyo. Susihon ang imong presyon bisan kausa sa usa ka tuig.
Naa sa 140/90 O mas taas pa
Naa kay alta presyon ug mahimo kining mograbe. Pakigkitai ang imong doktor. Kon magpirme kining taas, pangitaon sa imong doktor ang hinungdan niini ug magplano kon unsaon kini sa pagpaubos.
120-139 / 80-89 Kon naa sa tunga
Kon duna kay mga kinaiya nga delikado sa alta presyon, labing maayo nga magpatan-aw ka sa imong doktor samtang sayo pa.
[usba] Ang Pagpugong sa Alta Presyon
Ang epektibong makapugong sa paggrabe sa alta presyon mao ang pagplano kon unsaon kini sa pagsulbad. Ang imong doktor maoy maghatag kanimo og mga pamaagi pinaagi sa mga diyeta, pagbag-o sa estilo sa kinabuhi, paglikay sa mga bisyo ug sa pagreseta sa tambal. Ang paghatag nimo og bili sa plano nga gihan-ay sa imong doktor maoy mahimong yawe sa kalamposan sa pagtambal ug pagpugong sa mahimong komplikasyon sa alta presyon.
[usba] Ang Paglikay sa Parat ug Tambok
Ang parat ug tambok duha sa epektibong hinagiban nga gigamit sa alta presyon aron mababagan ang bul-og sa dugo ug mopasamot sa pagpataas sa lebel sa grado sa atong presyon. Ang parat ang magpabilin sa tubig sa atong mga unod nga maoy makaingon nga motaas ang presyon. Ang tambok usab nga natigom sulod sa mga ugat mahimong maoy makaali sa ugat. Ang kanunay nga pagkaon og tambok ug piniritong pagkaon magpataas sa atong timbang. Makakaplag kag mga paagi aron likayan ang parat ug tambok sa atong pagkaon. Sa ingon niini, malikayan mo ang paggrabe sa alta presyon. Kon nanginahanglan ka og tabang bahin niini, marekomendar ka sa imong doktor ngadto sa usa ka nutrisyunist aron matambagan ka og maayo.
[usba] Asin sa Nagkalainlaing Porma
Ang asin o parat mahimong isagol sa atong pagkaon sa nagkalainlaing porma o ngalan. Likayan ang mga pagkaon nga dunay sangkap nga: Asin MSG Sodyum Monosodium glutomate Soy sauce (toyo)Na (simbolo nga kemikal sa sodyum) Baking soda Baking powder Ang atong lawas nanginahanglan lang og usa ka pugnit (500 mg) nga asin matag adlaw. Apan kadaghanan kanato mokonsumo og 1-2 ka kutsarita kada adlaw.
[usba] Mamili sa Hustong Paagi sa Pagpakabuhi
Dili lang pagpaubos sa presyon ang idulot sa maayong pagpakabuhi kondili ang bag-ong kadungganan nga imong makab-ot sa imong pagkausab. Kining tanang mga sugyot mahimong makatabang sa pagpaubos sa presyon, apan kon dungan mo kining himoon medyo makalitan ka. Mahimong ikonsulta una sa imong doktor kon asa maayong magsugod. Gamita ang tanan nga mahimong makatabang kanimo sama sa pamilya, mga higala, health center, ug klinika sa imong gitrabahoan.
(Check) Bantayi ang imong timbang
(Check) Ihunong ang pagpanigarilyo
(Check) Menosi ang pag-inom og alak ug serbesa
(Check) Mag-ehersisyo kanunay
(Check) Likayan ang mga ilimnon ug pagkaon nga dunay sambog nga Caffeine
(Check) Magrelaks ug likayan ang stress
Mga paagi sa pag-usab sa pagpakabuhi aron batokan ang alta presyon (palihog himoang table) Pag-usab Pahimangno Kapin kun Kulang nga ang-ang sa pag-ubos sa presyon
Pagkunhod Mentinahon ang timbang 5-20 mmHg/10 kg sa timbang segun sa gitas-on kunhod sa timbang
Pagkaon nga Mokaon og prutas, gulay 8-14 mmHg pinasubay sa ug mga pagkaong diyotayg diyetang “DASH” tambok ug “saturated fat”.
Pagkunhod sa Kunhoran ang parat nga 2-8 mmHg pagkaon pagkaon (2-4 g Sodyum o 6 g NaCl)
Ehersisyo sa Adlaw-adlaw nga ehersisyo 4-9 mmHg lawas sa lawas sama sa paglakaw-lakaw (30 minutos matag adlaw)
Pagkunhod sa Dili mosobra sa 2 ka botelya sa 2-4 mmHg pag-inom og alak serbesa, o 2 ka eskupita sa wiski o 2 ka gamayng baso sa alak matag adlaw
Ang pag-usab sa kinaiya, bisyo ug pagkaon usahay dili igo sa pagkontrolar sa alta presyon. Makaayo nga magpakonsulta sa doktor aron madapatan sa haom nga tambal. Daghan ang matang sa tambal ug nagkalainlain ang paagi niini sa pagpugong sa pagtaas sa presyon sa dugo.
[usba] Kon Tambal ang Gihatag
Ang tambal epektibong magpaubos sa presyon. Ang imong doktor mopasabot kanimo sa tambal nga gihatag ug ang di maayong mga epekto niini. Dili makasinati og “side effect” sa tambal ang kadaghanan, apan kon dunay masinati nga lahi o mas grabe ang masinati nimo human motomar sa naasoyng tambal, ipahibalo dayon kini sa imong doktor.
[usba] Mga Kasayoran Mahitungod sa Pagtomar og Tambal
- Himoang kinaiya ang regular nga pagtomar og tambal
- Pangutan-a ang doktor sa tukma nga oras sa pagtomar niini
- Dili ihunong ang pagtomar o ilisan ang tambal nga walay pagtugot sa imong doktor. Mahimong magbutang kini kanimo sa peligro.
- Ipahibalo sa mga higala
- Dili doblehon ang pagtomar sa tambal kon kini nakalimtan sa pagtomar.
[usba] ALTA PRESYON SA MGA BATA
Ang taas nga presyon sa pagkabata gituohan nga peligro nga moresulta sa alta presyon sa paghingkod.
Kon ang alta presyon makaplagan sa mga tawo nga menor de edad (bata, bayong-bayong o dalagita) kinahanglan nga hilngon kon duna pa bay lain nga peligro gawas sa alta presyon, sa mga membro sa pamilya o diyabetes. Kinahanglan usab nga hilngon kon unsa ang mga hinungdan sa pagtaas sa presyon.
[usba] Pagsukod sa Presyon sa mga Bata
1. Ang mga bata nga nag-edad og 3 anyos o sobra pa nga makita sa mga tambalanan angay nga hilngon ang presyur sa dugo. Kini mahimong ipahigayon matag tuig sa panahon nga nagpahiling sa ilang mga doktor o di ba hinuon sa tinuig nga pagpahiling sa klinika sa ilang eskuylahan.
2. Ang tukma nga paghiling sa presyon sa bata gamitan og haom nga sukod sa “BP-cuff” nga mosibo sa gidak-on sa braso sa bata.
3. Ang taas nga grado sa presyon angay nga seguroon pinaagi sa paghiling pag-usab sa managlahi nga higayon ayha hukman nga dunay alta presyon ang bata.
4. Sa kabataan, ang ang-ang sa presyon sa bata ing base sa kiye (seks), edad, gitas-on ug porma sa panglawas. Mahimo kini nga mahibaw-an pinaagi sa panukdanang talaan nga gihuptan sa mga doktor sa mga bata ug doktor nga batid sa kasingkasing sa bata.
5. Ang mga tawo nga nag-edad og 18 paubos nga dunay presyon nga 120/80 ug pataas, matawag nato nga “pre-hypertensive” o haduol na nga maka-alta presyon.
[usba] Ang Pag-usab sa Gimbuhaton sa Kinabuhi
1. Ang pagkunhod sa timbang – Ang sobrang pagtambok mahimong magdulot og alta presyon. Ang paglikay sa pagtambok makatabang sa pagsanta sa padayong pagtaas sa presyon.
2. Ang adlaw-adlaw nga gimbuhaton o dula sa bata – Menosan ang oras sa pagtan-aw sa telebisyon ug pagdula og kompyuter. Awhagon sa mga dula nga pangpakusog aron magpabilin ang haom nga timbang ug makubsan ang pagtaas sa presyon.
3. Ang pagkaon sa husto ug sustansiyado – Sama sa mga hamtong nga dunay alta presyon, awhagon sa paglikay sa mga pagkaon nga parat ug sobra ang gibatonan nga tambok ug manteka.
Kon padayon gihapon ang pagtaas sa grado sa presyon sa bata ug wala nay lain pang makita nga hinungdan sa pagtaas sa presyon, angay lang nga ipatan-aw dayon sa usa ka batid nga doktor sa mga sakit sa kasingkasing sa mga bata aron sayo nga mapailawom sa maukitong paghiling ug mapatomar sa haom nga tambal.
[usba] Mga Tinubdan:
- The Philippine Heart Association, Inc.
- The Philippine College of Cardiology
- PHA COUNCIL ON PREVENTIVE CARDIOLOGY
- PHA COUNCIL ON HYPERTENSION
Alang sa dugang kasayoran ug mga pangutana, mahimong motawag sa Council on Hypertension ug Council on Preventive Cardiology sa PHA Secretariat: Suite 502, 5th Flr President Tower, Timog Ave. Quezon City, Philippines Tel. 929-11-61 o 929-11-66
[usba] Tan-awa usab
- Kasaysayan sa pagsukod sa presyon sa dugo
