Maoria lingvo

El Vikipedio

La Maoria lingvo parolata en Nov-Zelando estas unu el la polineziaj lingvoj, kiuj apartenas al la aŭstroneziaj lingvoj.

Nuntempe la Maoria lingvo estas unu el la tri oficialaj lingvoj de Nov-Zelando (la aliaj estas la angla kaj nov-zelanda gestolingvo). Tamen, dum longa tempo, ĝi estis subpremata de la nov-zelanda registaro, estante malpermesita en la lernejoj. Pro tio nuntempe nur 50.000 ĝis 130.000 de la 530.000 maorioj parolas ĝin.

Maoria kulturo kaj lingvo instruiĝas en multaj Nov-Zelandaj lernejoj. Aldone, ekzistas antaŭlernejnivelaj «kohanga reo» (lingvejoj) kiuj instruas al «tamariki» (infanoj) tute per la Maoria lingvo.

[redaktu] Origino

La maoria lingvo estas polinezia lingvo, proksime rilata al tiuj de la Kuk-Insularo, la insuloj de Franca Polinezio kaj Havajo. Ĝi estas malpli proksima al tiuj de Samoo, Niue kaj Tongo. Moderna esplorado montras ke la polineziaj lingvoj plej probable devenis de la lingvo de la indiĝenoj de Tajvano. Ĝi ne havis skribitan formon antaŭ proksimume 1840. La maoria lingvo estas oficiala lingvo en Nov-Zelando, kaj ĝi estas uzata de tempo al tempo en kortumoj, la parlamento kaj aliaj oficialaj aferoj.

[redaktu] Alfabeto kaj prononcado

a, ā, e, ē, h, i, ī, k, m, n, ng, o, ō, p, r, t, u, ū, w, wh

Ĉiuj vokaloj havas mallongan kaj longan formon. Oni indikas la longan per makrono aŭ per duobla litero. La mallongan oni ne markas. La r ne estas frikativa, la p ne estas plosiva, la w estas prononcata kiel en la angla. La digramo ng estas unu sono kiun oni prononcas per mola g kiel en la norma angla vorto singer. La prononcon de la digramo wh varias iomete laŭ tribo, ĝi estas unu sono, kaj pleje oni prononcas ĝin proksimume kiel f en Esperanto. La vokalojn kaj ĉiujn aliajn konsonantojn oni prononcas pli malpli kiel en Esperanto.

Ekzistas malgrandaj varioj inter la parolado de la diversaj triboj. Ekzemple, maorioj en Sudinsulo prononcas la nomon de Monto Cook Aoraki, anstataŭ Aorangi. Ĉiu silabo finiĝas per vokalo. Duoblaj konsonantoj ne okazas. Tial la skribado estas fonetika, se oni uzas la makronojn. Skribitaj duoblaj vokaloj foje estas dubsencaj.

Akcentoj estas malfortaj, tamen duvokalajn silabojn oni emas akcenti iomete, precipe se ili estas la antaŭlasta silabo de vorto. La nuna skribsistemo estiĝis en la 19a jarcento. (misiistoj Kendall kaj Henry Williams, helpataj de Samuel Lee lingvisto) Antaŭe la maoria estis tute parola lingvo. Ĝi ankoraŭ estas ĉefe parolata, kaj oratorado estas ankoraŭ altestimata.

[redaktu] Tipoj de vortoj

La du ĉefaj tipoj de vortoj en la maoria estas bazaj vortoj (substantivoj, agverboj kaj statverboj) kaj partikloj (prepozicioj, artikoloj, posedaj partikloj, verbaj partikloj kaj adverbaj partikloj). Nur ĉirkaŭ sesdek partikloj ekzistas, sed miloj da bazaj vortoj. Mankas adjektivoj, ĉar la maoria anstataŭe uzas statverbojn. Tamen ĉiuj bazaj vortoj povas modifi aliajn. La modifanto sekvas la modifaton. Ĉiuj agverboj kaj multaj statverboj ankaŭ uzatas kiel substantivoj. Ĉiu propozicio enhavas almenaŭ unu bazan vorton.

[redaktu] Substantivoj

La tri ĉefaj tipoj de substantivoj estas: ĝeneralaj substantivoj (aĵoj), personaj substantivoj (nomoj de homoj, kaj personaj nomoj de aĵoj), kaj situaj substantivoj (nomoj de lokoj). Oni ankaŭ konsideras la pronomojn subklaso de substantivoj.

La substantivoj ne havas kazojn, kaj ĝenerale ne varias laŭ nombro. Tamen kelkaj oftaj vortoj varias laŭ nombro: ekzemple tamaiti (infano) tamariki (infanoj). Substantivoj neniam staras sola. Ili ĝenerale havas artikolon aŭ korelativon, tamen substantivoj pri loko ne havas artikolon, ekzemple runga (supro), konei (ĉi tiu loko), tai (la maro).

Ĉiuj substantivoj uzeblas kun difinita artikolo aŭ kun nedifinita artikolo, do mankas distingo inter nombreblaj kaj nenombreblaj substantivoj.

[redaktu] Vortprovizo

La maoria lingvo prenis vortojn el aliaj lingvoj. Ili devis ricevi la ortografion de la maoria lingvo. Ĉar ĝi havas nur dek konsonantajn sonojn, kompreneble la prononcado ofte estas malsimila al la vorto en ties originala lingvo. Ekzemploj:

hipi (ŝafo, el sheep)

hoiho (ĉevalo, el horse)

Wiwi (franca, franco, el oui oui)

Ĉiam estas diversaj opinioj pri ĉu adopti neologismon aŭ uzi jam ekzistantajn vortojn. Ekzemple:

motokā (aŭtomobilo, el motor car) anstataŭ waka (kanuo, veturilo)

[redaktu] Sintakso

Propozicio kun aktiva agverbo ofte havas la ordon: VSO (verbo subjekto objekto). Prepozicioj kaj aliaj partikloj povas aperi inter la bazaj vortoj.

[redaktu] Aktiva formo

ka aroha / au / ki a koe = amas / mi / je vi

ka waiata / te kōtiro / i te waiata = kantas / la knabino / je la kanto

i patu / ia / i te paoro = batis / li / je la pilko

kei te patu / ia / i tana kurī = batas / ŝi / je sia hundo

Post irverboj ki signifas al kaj i signifas de.

i haere / a Hone / i te whare / ki te toa = iris / Johano / de la domo / al la butiko

En pasiva formo:

kei te patua / e ia / tana kurī = batatas / de ŝi / ŝia hundo

[redaktu] Por emfazi la aganton

Se oni volas emfazi la subjekton, oni povas meti ĝin komence.

ko Hine / i whāngai / i te tamaiti = ja Hine / manĝigis / je la infano

nāna / tana kuri / i patu = ja / ŝia hundo /batatas

nā mātou / i hanga / te whare = ja ni / konstruis / la domon

Imperativo:

tangohia / ō hū = demetu / viajn ŝuojn

[redaktu] Pasiva formo

ka arohaina / te kōtiro / e te tamaiti = amatas / la knabino / de la infano

Por pasivigi verbon oni aldonas sufikson al ĝi. Tiuj sufiksoj (-tia, -ria, -ia, -ngia, -ina) varias laŭ la verbo, kaj oni devas parkeri ilin. Ekzemple:

e kimi ana te tangata i te kurī (serĉas la viro je la hundo)

e kimihia ana te kurī e te tangata (serĉatas la hundo de la viro)

La pasiva formo uzatas pli ofte ol en Esperanto.

[redaktu] Statverboj

Statverboj ne havas pasivon.

ka pai / te kai = bonas / la manĝaĵo

ka ora / te wahine / i te rongoa = saniĝas / la virino / per la medikamento

[redaktu] Negativaj propozicioj

Negativa esprimo komence, kaj SVO.

kīhai / a Mere / i whangai / i te tamaiti = ne / Mere / manĝigis / je la infano

[redaktu] Numeraloj

La numeraloj estas: tahi (1), rua (2), toru (3), whā (4), rima (5), ono (6), whitu (7), waru (8), iwa (9), tekau (10), tekau mā tahi (11), tekau mā rua (12), rua tekau (20), rau (100), e rua rau (200), kotahi mano (1000), miriona (1000000). Ordaj numeraloj estas: tuatahi aŭ te tahi (1a), te tekau (10a), te tekau mā tahi (11a), te rua tekau (20a), te rau (100a) ktp. Por multipliki, apudmetu la numerojn sen ia ligvorto: rua tekau rima (20 x 5).