ურარტუ
ვიკიპედიიდან
ურარტუ, ახლო აღმოსავლეთის (დღევანდელი თურქეთის ტერიტორიაზე) ერთ-ერთი უძველესი სახელმწიფო ძვ. წ. IX-XI საუკუნეებში მაღალმთიან რეგიონში ტბა ვანის გარშემო. დედაქალაქი ტუშფა (ახლანდელი ქ. ვანი, თურქეთში). ურარტუ ამ ქვეყნის ასურული სახელწოდებაა, თავად ურარტელები საკუთარ ქვეყანას "ბიაინილს" უწოდებდნენ.
მისი ძლიერების პიკში ურარტუ ჩრდილო მესოპოტამიიდან სამხრეთ კავკასიამდე იშლებოდა, მოიცავდა რა დღევენდელი სომხეთის ტერიტორიას სევანის ტბამდე. ურარტუს ციხესიმაგრეების ნაშთები შემორჩენილია ვანში, არმავირში, ერებუნში (დღევენადელი ერევანი), ანზაფში, კავუსტეპსა და ბაშკალეში.
| ძველი მესოპოტამია |
|---|
| ასირიოლოგია |
| ქვეყნები / იმპერიები |
| შუმერი: ურუკი – ური – ერიდუ |
| კიში – ლაგაში – ნიპური |
| აქადის იმპერია: აქადი |
| ბაბილონი – ისინი – სუსა |
| ასურეთი: აშური – ნინევია |
| დურ-შარუკინი – ნიმრუდი |
| ბაბილონია – ქალდეა |
| ელამი – ამორიტები |
| ჰურიანები – მიტანი |
| კასიტები – ურარტუ |
| ქრონოლოგია |
| შუმერი მეფეები |
| ასურეთის მეფეები |
| ბაბილონის მეფეები |
| ენა |
| ლურსმული დამწერლობა |
| შუმერული ენა – აკადური ენა |
| ელამური ენა – ჰურიანული ენა |
| მითოლოგია |
| ენუმა ელიში |
| გილგამეში – მარდუკი |
[რედაქტირება] ისტორია
მითანის სამეფოს არსებობის ხანაში (ძვ. წ. II ათასწლეული) ურარტუელები მის შემადგენლობაში შედიოდნენ, მისი დაცემის შემდეგ კი (ძვ. წ. XIII საუკუნე) დამოუკიდებლობას მიარწიეს. ძვ. წ. XIII-XI საუკუნეებში ისინი არაერთხელ გახდნენ მეზობელი ასურელების შემოსევის ობიექტი. ძვ. წ. IX საუკუნეში ამ თავდასხმათა გაძლიერებამ ბიძგი მისცა ურარტელთა დიდი გაერთიანების - ურარტუს სამეფოს შექმნას, რომლის პირველ მეფედ დასახელებულია არამე. მისი მემკვიდრე სარდური I განაგრძობდა ასურელებთან ბრძოლას და დიდი სააღმშენებლო სამუშაოები ჩაატარა დედაქალაქ ტუშფაში. მასვე განეკუთვნება ჩვენამდე მოღწეული ყველაზე ადრინდელი, ჯერ კიდევ ასურულ ენაზე შედგენილი წარწერები. მის მემკვიდრე იშფუინის წარწერები უკვე ურარტულ ენაზე აქვს შედგენილი.
ძვ. წ. IX საუკუნის დასასრულსა და VIII საუკუნის I ნახევარს ურარტუ ძლიერი სახელმწიფოა. ამ დროს მეფობდნენ მენუა, არგიშთი I, სარდური II. ურარტუმ დიდი ტერიტორია წაართვა ასურეთს ჩრდილოეთ მესოპოტამიასა და ჩრდილოეთ სირიაში. ურარტუს დაემორჩილნენ ხუბუშქია (ვანის ტბის სამხრეთით), მუსასირი, მანა (ურმიის ტბის რაიონში), ჩრდილოეთშიც-ამიერკავკასიაში დაიპყრო დიდი ტერიტორია. არარატის ველზე, ააგეს ციხესიმაგრეები მენუახინილი (არარატის მთასთან), არგიშთიხინილი (გვიანდელი არმავირი) და ერებუნი (არინბერდი, ქ. ერევნის განაპირას).
განსაკუთრებით გამწვავდა ბრძოლა ჩრდილოეთში ურარტუსა და დიაოხს (ტაოხი, ტაო) შორის, რომელიც არგიშთის დროს დიაოხის სრული განადგურებით დამთავრდა. სარდური II ამ რაიონშიუკვე ებრძოდა კიდევ უფრო ჩრდილოეთ გაერთიანებას - კოლხას.
წარმატებული ომების შედეგად ურარტუში თავი მოიყარა დიდძალმა ნადავლმა, მოჰყავდათ ტყვე-მონებიც, რომლის ნაწილს ოჯახებითურთ მიწაზე ასახლებდნენ, ზოგჯერ სამხედრო სამსახურსაც აკისრებენ, ზოგს კი უფრო მძიმე სამუშაოზე იყენებდნენ. მეფის ხელში იყრიდა თავს მონების დიდი ნაწილი, ერთი ნაწილი კი "მეომრებს" მიჰყავდათ და საშინაო მეურნეობაში იყენებდნენ. მატერიალური დოვლათის მწარმოებელთა ძირითად მასა მაინც რიგითი თავისუფლები - მეთემეები და დამოკიდებული მიწათმოქმედნი შეადგენდნენ. ურარტუში ფართო სამეურნეო საქმიანობა იყო გაშლილი. წარწერებში ხშირად არის ლაპარაკი მარცვლეულისა და ღვინის საწყობების აგების შესახებ, სადაც გროვდებოდა ხარკი და გადასახადები. ასეთი ნაგებობები იქმნებოდა ურარტუს ციხესიმაგრეებთან. პრივილეგიური წოდების უმაღლეს ფენას სამეფო გვარი წარმოადგენდა. დიდი ძალა ჰქონდათ სახელმწიფოში ცალკეული ოლქების მმართველებს, რომლებიც ურარტუს დასუსტების ხანაში, ძვ. წ. VIII საუკუნის დასარულს ხშირად აწყოდნენ აჯანყებებს მეფის წინააღმდეგ.
ასურეთის მეფემ ტიგლათფილესერ III-მ ძვ. წ. VIII საუკუნის 40-30 წლებში რამდენჯერმე დაამარცხა ურარტუს მეფე სარდური II და წაართვა ჩრდილოეთ მესოპოტამიისა და ჩრდილოეთ სირიის მრავალი რაიონი, ხოლო 714 ლაშქრობის შედეგად ასურეთის მეფემ სარგონ II-მ შეავიწროვა ურარტუს პოზიციები ურმიისპირა რაიონში (ამ დროს ურარტუში მეფობდა რუსა I). ამ მარცხს წინ უსწრებდა ურარტელების სასტიკი დამარცხება VIII საუკუნის 20-იან წლებში ჩრდილოეთიდან შემოჭრილ კიმერიელებთან ბრძოლაში.
ძვ. წ. VII საუკუნეში დაპყრობილი ადგილებიდან ურარტუ თავის პოზიციებს ინარჩუნებდა მხოლოდ სამხრეთ ამიერკავკასიაში. მეფე რუსა II-მ (ძვ. წ. 685 - ძვ. წ. 645) აქ ააგო ახალი ციხესიმაგრეები (თეიშებაინი, ახლანდელი კარმირ-ბლური), აწყობდა დიდ სახელმწიფო მეურნეობებს. რუსა II დიდებულებთან ბრძოლაში თავისი პოზიციების განმტკიცების მიზნით ჯარში ფართოდ უხსნიდა გზას დაქირავებულ ელემენტებს (კიმერიელებს). მათთან ერთად რუსა II-მ ილაშქრა მცირე აზიაში და ძვ. წ. 676 გაანადგურა ფრიგიის (ანუ მუშქების) სამეფო. ასურეთი ამ დროს კვლავ შეშფოთებულ იყო ურარტუს გაძლიერებით. მაგრამ მალე, მიდიის სამეფოსაგან მოსალოდნელი საფრთხის გავლენით, ასურეთი და ურარტუ ერთმანეთის მოკავშირეობას ეძებდნენ - ამ მიზნით ასურეთის სამეფო კარს არაერთხელ ეწვივნენ ურარტუს მეფის ელჩები.
მალე მიდიამ ბაბილონელებთან ერთად ასურეთი გაანადგურა, ხოლო ურარტუს ცენტრალური რაიონები ძვ. წ. 590 დაიპყრო. ძველ ბერძენ ისტორიკოს ჰეროდოტესთან ძვ. წ. V საუკუნეში ურარტუელთა შთამომავლები ალაროდიელთა სახელით იხსენიებიან. მისი ცნობით, ისინი მონათესავე ხურიტებთან ერთად (სასპერები და მატიენები) შეადგენდნენ აქემენიდური ირანის XVIII სატრაპიას. ურარტუში შეიქმნა საკმაოდ მაღალგანვითარებული კულტურა. ჩვენამდე მოაღწია მათ მიერ კლდეში გამოკვეთილ ნაგებობათა კომპლექსებმა და კლდეში გაყვანილმა ზოგიერთმა არხმა. მიკვლეულია მათ მიერ აგებული ციხესიმაგრეების, ტაძრებისა და სასახლეების ნაშთები. ურარტუში წერდნენ ქვაზე, ლითონზე, თიხაზე ასურელებისაგან შეთვისებული ლურსმული დამწერლობით. ძირითადად მოღწეულია ამა თუ იმ მეფის სახელით შედგენილი საომარი, სააღმდენებლო და საკულტო ხასიათის 600-მდე წარწერა.
