Жіктік жалғау

Уикипедиядан

Грамматика

Сөз құрамы
1. Түбір
2. Жұрнақ
3. Жалғау
  - Көптік жалғау
  - Тәуелдік жалғау
  - Септік жалғау
  - Жіктік жалғау
Сөз таптары

Жіктік жалғау - баяндауышқа ғана тән жалғау. Жіктік жалғау тек қана синтаксистік қызмет атқарады.

Жіктеу категориясы - қазіргі қазақ тілінде тек етістікке ғана тән қасиет емес, баяндауыш болып қызмет атқара алатын өзге де сөз таптарына, соның ішінде есімдерге де тән қасиет.

[өңдеу] Жалғану жүйесі мен формалары

Қазақ тіліндегі сөздер төмендегідей төрт топқа бөлініп, төрт үлгі бойынша жіктеледі:

[өңдеу] Бірінші топ

Бірінші топқа отыр, тұр, жүр, жатыр етістіктері, есімшелер, зат есімдер, сын есімдер, сан есімдер, есімдіктер, үстеулер жатады;

Үлгілер:

а) тұр, жүр.

	Жекеше	Көпше
1-жақ	тұр-мын, жүр-мін	тұр-мыз, жүр-міз
2-жақ	тұр-сың, жүр-сің	тұр-сыңдар, жүр-сіңдер
	тұр-сыз, жүр-сіз	тұр-сыздар, жүр-сіздер
3-жақ	жұр, жүр	тұр, жүр

Ескерту:

2-жақтың сыпайы түрінің жекешесінде де, көпшесінде де ауызекі (сөйлеу) тілде -сыз, -сыздар дегеннің орнына -сыңыз, -сыңыздар деп те айтылады.
Оның, бер жағында, бұл формалар тек осы топқа ғана емес, өзге топтарға да тән.

ә) Есімшелер: барған, келген; баратын, келетін; барар, келер;
бармақ(шы), келмек(ші).

	Жекеше	Көпше
1-жақ	барған-мын, келген-мін	барған-мыз, келген-біз
2-жақ	барған-сың, келген-сің	барған-сыңдар, келген-сіңдер
	барған-сыз, келген-сіз	барған-сыздар, келген-сіздер
3-жақ	барған, келген	барған, келген

б) Зат есімдер:оқушы, мұғалім т. б.

	Жекеше	Көпше
1-жақ	оқушы-мын, мұғалім-мін	оқушы(лар)-мыз, мұғалім(дер)-біз
2-жақ	оқушы-сың, мұғалім-сің	оқушы(лар)-сыңдар, мұғалім(дер)-сіңдер
	оқушы-сыз, мұғалім-сіз	оқушы(лар)-сыздар, мұғалім(дер)-сіздер
3-жақ	оқушы, мұғалім	оқушы(лар), мұғалім(дер)

в) Сын есімдер: аласа, үлкен т. б.

	Жекеше	Көпше
1-жақ	аласа-мын, үлкен-мін	аласа-мыз, үлкен-біз
2-жақ	аласа-сың, үлкен-сің	аласа-сыңдар, үлкен-сіңдер
	аласа-сыз, үлкен-сіз	аласа-сыздар, үлкен-сіздер
3-жақ	аласа, үлкен	аласа, үлкен

г) Сан есімдер: оныншы, үшінші т. б.

	Жекеше	Көпше
1-жақ	оныншы-мын, үшінші-мін	оныншы-мыз, үшінші-міз
2-жақ	оныншы-сың, үшінші-сің	оныншы-сыңдар, үшінші-сіңдер
	оныншы-сыз, үшінші-сіз	оныншы-сыздар, үшінші-сіздер
3-жақ	оныншы, үшінші	оныншы, үшінші

ғ) Есімдіктер: қалай, кім т. б.

	Жекеше	Көпше
1-жақ	қалай-мын, кім-мін	қалай-мыз, кім-біз
2-жақ	қалай-сың, кім-сің	қалай-сыңдар, кім(дер)-сіңдер
	қалай-сыз, кім-сіз	қалай-сыздар, кім(дер)-сіздер
3-жақ	қалай, кім	қалай, кім(дер)

д) Үстеу: бірге

	Жекеше	Көпше
1-жақ	бірге-мін	бірге-міз
2-жақ	бірге-сің	бірге-сіңдер
	бірге-сіз	бірге-сіздер
3-жақ	бірге	бірге

[өңдеу] Екінші топ

Екінші топқа -а, -е, -й (бара, келе, сөйлей) формалы және -п, -ып, -іп (қарап, айтып, келіп) формалары көсемшелер жатады; олар екінші үлгі бойынша жіктеледі.

[өңдеу] Үшінші топ

Үшінші топқа етістіктің жедел өткен шақ формасы (бар-ды, кел-ді), мен шартты рай формасы (барса, келсе) жатады; бұлар үшінші үлгі бойынша жіктеледі.

[өңдеу] Төртінші топ

Төртінші топқа етістіктің бұйрық рай формасы (бар, кел) жатады да, төртінші үлгі бойынша жіктеледі.

[өңдеу] Әдебиет

А. Ысқақов, "Қазіргі қазақ тілі", 1974 ж.

«http://kk.wikipedia.org../../../%D0%B6/%D1%96/%D0%BA/%D0%96%D1%96%D0%BA%D1%82%D1%96%D0%BA_%D0%B6%D0%B0%D0%BB%D2%93%D0%B0%D1%83.html» дегеннен алынған

Санаттар: Қазақ тілі | Грамматика