Mittelzeitalemannisch
Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
Mittelzitalemannisch isch en Hilfsbegriff für s Alemannische, wo zwüsche em 12te un circa em 15te Johrhundert gschproche worre isch. S'Mittelzitalemannisch isch d'Nochfolgersproch vum Altalemannische und entspricht de Sproochstuufe vom Mittelhochdütsche. Im 12. Johrhundert isch no im lokaale Dialekt gschribe worde, aber vo öppe 1170 bis 1350 isch fast numeno ide höfische Literatursprooch, em klassische Mittelhochdütsche, dichtet worde, wo ufem alemannische Dialekt ufbaut isch. Im spoote Mittelhochdütsche het me wider afange i lokaale Dialekt z schriibe.
S'Mittelzitalemannisch hät sich denn im 14te un 15te Johrhundert zum hütige Alemannisch wyterentwiggelt un isch zur glyche Zit als gschrybeni Sproch vum Neuhochdütsch abglöst worre. Usserdem hät sich zu derre Zit s'Schwäbisch durch d'Neuhochdütschi Luutverschiebig vum übrige Alemannische abgschpalte.
Inhaltsverzeichnis |
[ändere] Lutlichi Aigehaite
Trotz de recht aihaitliche Dichtersprooch, chamer gwüssi Dialektmerkmool notiere. Typisch för s Alemannische isch, ass i unbetonte Silbe d Vokäl lang nöd zu /e/ worde sind, wenn si im Altalemannische lang gsii sind, degege isch /m/ im Uuslut scho früe zu /n/ worde. Wie im Altalemannische feelt de Umlut vo /u, uo, ou/ hüüfig.
[ändere] Verändrige
[ändere] Nideralemannisch
Di nideralemannischi Dialäkt sin allerdings eigni Luutverändrige durchgange. Sälle Verändrige hän ihrn Ursprung im 13te Johrhundert im Elsass; d'Zentre sin Strossburg un Basel gsi. Scho i de 2. Hälfti vom 13.Jh. sin /t, p, k/ zu /d, b, g/ erwaicht worre (dochder, briester). Ab 1270 fangt me a /ue/ für /uo/ schrybe (bruoder > brueder) und echli spöter isch d Rundig vo /û/ zu /üü/ (hûs > hüüs), un parallel d Entrundig vo /ü/ zu /i/, /öu/ zu /ai/, /ö/ zu /e/. Im 14.Jh. isch /æ/ und zum Tail au /e/ zu /a/ worde (mæntag > mantag; rebberg > rabbarg). Im 15te Johrhundert isch usserdäm s'Präteritum ussem Nideralemannische verschwunde, so taucht war zum letschti Mol 1442 z Mülhuuse uf.
[ändere] Hochalemannisch
Im Hochalemannische hät's weniger Neuerunge ghä, numme zum Byspiil d'Diphthongirig vo Nasale i Wörter wie fyf wo zu föif worre isch. Usserdem lässt sich eine vo dä wenigi Unterschid, wo dä Rhy als Isoglosse hät, uf die Zit zruggführe, nämlich d'Verschiebig vum /ch/ i Wörter wie nächscht zu näggscht nördlich vum Rhy. Die Änderunge sin im 16te Johrhundert zum gröschte Teil abgschlosse gsi un s'Alemannisch hät isch sytdem nümm gross verändert.
[ändere] Schwäbisch (Diphthongierig)
Scho im 12te Johrhundert hän sich z'Südtirol d'lange Luut /î, û, iu/ zu /ei, ou, öu/ aafange z'verschiebe (wîb, hûs, liute > weib, hous, leute). Aber ersch nooch 1400 sin d'Neuerunge au uf dä alemannische Sprochruum vordrunge. Als erschtes hän sich d'Diphthonge z'Augschburg durchgsetzt un bis 1550 im Rescht vum hütige schwäbische Sprochruum. Dass sich s'Alemannisch im übrige Ruum überhaupt undiphthongiert hät ghalte, isch uf geographischi un konfessionelli Faktore zrukch z'führe. So hät sich d'Diphthongisirig nüt über dä Schwarzwaldkamm un dä Bodesee nüber durchsetze chönne. Usserdem hät s'regi chulturelli Läbe am Oberrhy s'Alemannisch dört vor öschtlichem Iifluss bewahrt. Für d'Schwiiz, d'Bodeseeregion, Weschtallgäu un Vorarlberg isch usserdem dr Yfluss vum Zwingli enschydent gsi, wyl dr Handel vo denne Biet durch Städt abgloffe isch, wo unterem Yfluss vo Zwingli un sym Schwiizerdütsch gschtande sin.
[ändere] Büecher
- Helmut de Boor, Roswitha Wisniewski: Mittelhochdeutsche Grammatik, Berlin (1973). ISBN 3-11-004554-0.
- Annelise Meyer: Studien zur älteren Sprachgeschichte Mülhausens (Dissertation), Mülhausen (1944).
- Harald Noth: Alemannisches Dialekthandbuch vom Kaiserstuhl, Freiburg (1993).
