Itaalje
Ut Wikipedy
 |
Jo wurde útnoege en foegje jo witten hjir ta. |
|
||||||||||||||||||||||||||||||||
Itaalje is in lân yn Súd-Jeropa. De haadstêd is Rome en de president fan de republyk is sûnt 2006 Giorgio Napolitano.
Itaalje wurdt begrinzge troch:
- Switserlân en Eastenryk yn it noarden;
- Sloveenje en de Adriatyske See yn it easten;
- Middellânske See yn it suden;
- Frankryk yn it westen.
Ynhâld |
[bewurkje seksje] Skiednis
Itaalje bestie foar 1861 net yn steatsferbân, omdat it gebiet ferdield wie yn ferskate lytsere steaten, faak ûnder útlânsk tafersjoch (troch lannen as Eastenryk, Frankryk en Spanje ). Yn de frije steat Piedmont kaam de greve fan Cavour yn 'e fyftiger jierren fan 'e 19e ieu mei plannen om de Eastenrikers út Lombardije en Feneetsje te reagjen, om ta in Noard-Italjaanske steat te kommen. De oare sintrale en súdlike Italjaanske steaten hiene dêr ek belang by en sluten har oan by Piedmont. It slagge Garibaldi yn 1860 om it suden fan Itaalje te feroverjen fan it Keningryk fan Sisylje, en it Keninkryk Itaalje waard stifte. Vittorio Emanuele II wie de earste kening fan Itaalje. Yn 1861 wiene Latium en Fenetië noch hieltyd net in diel fan Itaalje, se koene har net losmeitsje fan de Paus en de Eastenrykse keizer. Feneetsje kaam nei kriich tsjin Eastenryk yn 1866 by Itaalje, en Latium mei Rome waarden yn 1870 ferovere , tagelyk wie dat de ein fan de pontifikale steat en de macht fan de paus. De paus, lilk om dat foarfal, ferklearre himsels finzen yn 'e Italjaanske Steat, omdat Katolike minsken net meidienen oan it politike barren. Itaalje focht yn 'e earste wrâldkriich mei Grut-Brittanje, Frankryk en Ruslân tsjin de sintrale mogendheden. De kriich waard fochten oan de eastlike grins fan Itaalje, dat begrinzge wurd troch Eastenryk. Nei it 'Caporetto ferlies', like de kriich foar Itaalje ferlern, mar trochdat de alliearden kriich wûnen 1918 wie it oer, en Itaalje krige Súd-Tirol, dat foarhinne Eastenryksk wie, alhoewol't it doe ek al foar in diel bewenne wie troch Italjanen.
1922 wie it jier fan in nije Italjaanske beweging, laat troch Benito Mussolini, lieder fan it Fasisme yn Itaalje. Hy waard regearingslieder en diktator, en neamde himsels 'duce'. Hy begûn in freonskip mei Adolf Hitler en focht oan syn kant mei yn 'e twadde wrâldkriich. Itaalje die fan 1940 ôf mei oan de kriich en stried mei Dútslân tsjin Frankryk, Grut-Brittanje en Ruslân. Op 25 july 1943 kaam de Faksistyske Grutte Rie gear, dêr't Mussolini ôftreedzje moast as regearingshaad. Itaalje wie fan 8 septimber 1943 ôf net mear in meistander fan Dútslân. Itaalje waard in meistander fan Frankryk en Grut-Brittanje, mar it Italjaanske hear wie betiisd, se wisten net mear wa't har fijân wie. Yn it noarden fan Itaaje begûn de Italjaanske beweging Resistenza te fjochtsjen tsjin it Dútske hear. Mussolini besocht it op 'en nij mei in Noardlik Italjaanske Faksisten steat, de Republyk fan Salò, mar dat wie net in súkses. Op 25 april 1945 wie Itaalje frij. De steat waard in republyk op 2 juny 1946, nei in referindum wêrby't froulju foar it earst stimme mochten.
[bewurkje seksje] Geografy
[bewurkje seksje] Eilannen
It lân hat twa grutte eilannen, Sisylje yn it suden en Sardynje yn it westen. It tredde grutte eilân, Korsika, heart by Frankryk. Itaalje hat fansels ek in soad lytsere eilannen, dêr't Elba faaks it ferneamdst fan is. It meast súdlike eilân, Lampedusa, leit tichter by it fêstelân fan Afrika as by it fêstelân fan Itaalje.
[bewurkje seksje] Berchten
Om't Itaalje op it Afrikaanske kontinintale plat leit hat de hegere faasje fan Afrika yn Jeropa de Alpen opstood. De noardgrins fan Itaalje leit dan ek oer de toppen fan de Alpen. It grutste berchte dat dêrby binnen de grins leit binne de Dolomiten. Min of te mear oanslutend oan de Frânske Alpen begjint de rêchbonke fan Itaalje, de Apeninen, dy't troch gâns Itaalje nei it suden rinne. Fierders binne der yn Itaalje ferskate fulkanen, dêr't de Fesuvius by Napels, de Etna op Sisylje en it fulkaaneilân Stromboly de ferneamste binne.
[bewurkje seksje] Wetter
De eastkust fan Itaalje is oan de Adriatyske See, dy't fia de Strjitte fan Otranto yn de Ionyske See oergiet, wêrfan de Golf fan Taranto de twa úteinen fan Itaalje skiedet. De Strjitte fan Messina rint tusken it fêstelân en Sisylje troch. Dat eilân hat oan de súdkant de Middellânske See, wêrfan it Malta Kanaal de ôfskieding foarmet fan Malta, en it Sisyliaansk Kanaal de ôfskieding mei Tuneezje. Oan de noardkant fan it eilân leit de Tyreenske See, dy't fierder beheind wurdt troch Sardynje, Korsika en it fêstelân. Oan it noardein fan it Frânske Korsika skietd de Liguryske See it eilân fan de Italjaanske fêste wal.
Yn it noarden lizze de fjouwer grutte marren fan Itaalje, de Lago Maggiore, de Komo Mar, de Iseo Mar en de Garda Mar. Yn de flakte tusken de Alpen en de Apeninen rint de rivier de Po. Yn de midden fan it lân leit benoarden Rome ek noch in groep marren, wêrûnder de Mar fan Bolsena.
[bewurkje seksje] Enklaves
Yn Rome leit it ûnôfhinklike Fatikaanstêd. Noardliker leit ticht by de Adriatyske See San Marino.
[bewurkje seksje] Bestjoerlike yndieling
It lân is ferdield yn 20 regios, dy’t yn in totaal fan 107 provinsjes wer ûnderferdield binne. Dizze 20 gebieten hawwe parleminten en oerheden. As resultaat fan in referindum fan 2001 binne de regionale foegen ferhege.
Sjoch ek de Italjaanske Regio’s.
[bewurkje seksje] Kaart
[bewurkje seksje] Gearwurking
Itaalje is in stiftsjend lid fan de Noard-Atlantyske Ferdrachsorganisaasje (1949) en de Rie fan Jeropa (1949). Sûnt 1955 is it lân lid fan de Feriene Naasjes. Itaalje is ek in stiftsjend lid fan de Jeropeeske Uny (1957).
