Čěšćina

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije

Čeština Čěšćina
kraje	Čěska, Słowakska
rěčnicy	12 milionow
klasifikacija	Indoeuropske rěče Słowjanske rěče Zapadosłowjanske rěče Čěšćina
družina pisma	łaćonski alfabet
oficielny status
hamtska rěč	Čěska
rěčne kody
ISO 639-1:	cs
ISO 639-2:	(B) cze	(T) ces
ISO 639-3 (SIL):	ces
Wikipedija
Wopytaj Wikipediju w Čěšćinje!
pok.·disk.·wobdź.

Čěšćina je zapadosłowjanska rěč. Wona je najbóle přiwuzna słowakšćinje, hornjoserbšćinje, delnjoserbšćinje, pólšćinje a kašubšćinje. Čěska rěč słuša k słowjanskim rěčam, do swójby indoeuropskich rěčow.

Čěsce rěči 12 mil. ludźi z toho w Čěskej wyše hač 10 mil.

Čěsce rěči so tež w Słowakskej, Zjednoćenych statach Ameriki, Kanadźe, Němskej, Awstriskej, Awstralskej, Ukrainje a druhich krajach.

Čěšćina a Słowakšćina stej mjez sobu derje zrozumliwje . Pisomnje stej wobě rěči najjednorišo přez pismiki ř, ě a ů rozeznajomnej, kotrež jenož w Čěšćinje eksistuja. Eksistuja pak w Słowakšćinje pismiki ä, ô, ľ a ŕ, kotrež w Čěšćinje njeeksistuja.

Wobsah 1 Gramatika 1.1 Deklinacija 1.2 Mjena 1.3 Konjugacija 1.4 Numerale 2 Alfabet 3 Čěske zwuki 3.1 Wokale 3.2 Diftongi 3.3 Konsonanty 3.3.1 Tak mjenowane twjerde konsonanty 3.3.2 Tak mjenowane mjechke konsonanty 3.3.3 Tak mjenowane neutralne konsonanty abo wobojne zwuki 4 Tekstowy přikład (Wótće naš)

[wobdźěłać] Gramatika

Deklinacija a konjugacija so přewjedźetej z kóncowkami (a/abo małkimi změnami na kmjenje). Eksistuja wjacore deklinacije a wjacore konjugacije, ale tež mnoholičbne njeregularnosće. Słowoslěd je relatiwnje swobodny a zmóžni stilistiske diferencowanja.

[wobdźěłać] Deklinacija

Čěšćina je sylnje flektěrowaca rěč ze sydom gramatiskimi padami (nominatiw, genitiw, datiw, akuzatiw, wokatiw, lokatiw, instrumental) w singularje a pluralu. Kaž w Němčinje a romaniskich rěčach móže gramatiski genus substantiwow tež připoprawom bjezsplažnych wěcach być muski abo žónski. Při tym ma čěšćina štyri genusy, drje muski žiwy, muski nježiwy, žónski a srjedźny.

Kaž w Łaćonšćinje a druhich słowjanskich rěčach njeeksistuja ani definitny ani njedefinitny artikl.

Njeregularnej stej genitiw a wokatiw słowa bůh (Bóh), přirunajo z druhich muskimi žiwymi substantiwami z twjerdej kóncowku: bůh / boži (boha) / Bože (O Bože) na rozdźěl wot hoch (hólc) / hocha / hochu.

Wot wjacorych adjektiwow a participow eksistuja krótku formu a dołhu formu, kotrejž po genusy, numerusy a padźe deklinujomne su. Krótka forma ma přeco funkciju predikatiwuma a maja redukowanu paradigmu. Mjez tym so při adjektiwach krótka forma nimale jenož w powyšenym stilu wužiwa, je wužiće krótkych/dołhich formow participow w perifrastiskim pasiwje tež w wobchadnej rěči rozeznawace woznamow, na př. okno bylo zavřeno (podawkowy pasiw: wokno bu zawrjene) vs. okno bylo zavřené (stawowy pasiw: wokno bě zawrjene)

Njemała ličba substantiwow so kaž adjektiwy deklinuje.

Čěšćina ma slědowace 7 padow, kotrychž tradicionalny slěd naličenja njeje identiski ze serbskim:

Pady w čěskej rěči
1.	kdo, co?	nominativ	mjenowak
2.	(bez) koho, čeho?	genitiv	rodźak
3.	(ke) komu, čemu?	dativ	dawak
4.	(vidím) koho, co? - widźu	akuzativ	žadak
5.	(oslovujeme, voláme) - wołamy	vokativ	wołak
6.	(o) kom, čem?	lokál	měsćak
7.	(s) kým, čím?	instrumentál	nastrojnik

Dale znaje čěska rěč jednotu, mnohotu, ale tež zbytki duala su zachowane - na přikład ličbniki dvě, obě (7. pad): s oběma (se dvěma) rukama, nohama, očima, ušima (dwojota, dual); ale s oběma (se dvěma) ženami, muži.

[wobdźěłać] Mjena

Kaž w druhich słowjanskich rěčach eksistuja wot wšěch swójbowych mjenow specielna žónska forma, markěrowana najčasćišo přez sufiks -ová. W Čěskej so to tež na mjena druhich pochada wužiwa, na př. Zdeňka Müllerová. Ale Serbšćina ma tajki sufiks.

Geografiske mjena na -sk- su w Čěšćinje kaž stajnje neutruma a so wukónča tohodla w nominatiwje a akuzatiwje na -o: Slovensko (Słowakska), Lipsko (Lipsk), Slezsko (Šleska, polscé Śląsk). Mnoholičbne městnostne mjena na -vice su gramatiske plurale. Wot městnostnych mjenow na -nice su wjele ale nic wšě. Dalše mjena w gramatiskim pluralu su mjez druhim Čechy (Čechi) a Hradčany (němsce der Hradschin).

[wobdźěłać] Konjugacija

Werb ma kategorije aspekt (perfektiwny a imperfektiwny) a tempus (prezens, futur, preteritum), wosoba, numerus a modus (imperatiw, kondicional). Aspekty so zdźěla přez sufiksy (regularnje imperfektiwowanje perfektiwnych werbow), zdźěla přez prefiksy (regularnje perfektiwowanje imperfektiwnych werbow) wuprajeny, w někotryh małych padach tež přez dwěmaj rozdźělnymaj kmjenomaj.

Preteritum a imperfektiwny futur stej z formami pomocneho werba být (być) tworjenej.

• dělal/dělala jsem 'ja činjach', dělal/dělala jsi 'ty činješe', dělali/dělaly jsme 'my činjachmy', dělali/dělaly jste 'wy činješće', ale w 3. wosobje bjez pomocneho werba: dělal 'wón činješe', dělala 'wona činješe', dělali/dělaly 'woni/wone činjachu';
• budu dělat 'budu činić', budeš dělat 'budźeš činić' atd.

Při tym rozeznawa Čěšćina (kaž tež druhe słowjanske rěče) mjez tym za zańdźenostnu formu a tym za pasiw wužiwany partizip: slyšel/slyšela jsem 'sym słyšał/słyšała', slyšen/slyšena jsem 'ja bu słyšany/słyšana'.

[wobdźěłać] Numerale

Numerale wot 21 hač do 99 so móžeja w dwojakimaj wašnjomaj rěčeć. Nimo dvacet tři (łaćonsce viginti trēs) eksistuje tež třiadvacet (němsce dreiundzwanzig). Tutón fenomen je přez lětstotkow dołhi němsko-čěski rěčny kontakt wujasnjomny.

Kaž tež w druhich słowjanskich rěčach steja substantiwy po ličbnikach wot pět (pjeć) w genitiwje plurala, jeli ličbnik w nominatiwje, genitiwje abo akuzatiwje steji, tuž na př. čtyři hrady / pět hradů (4 resp.. 5 hrodow), tři koruny / třicet korun / tři sta korun / pět set korun (3 / 30 / 30 / 300 / 500 koronow). W zbytnych padach kongruěruja ličbnik a substantiw regularnje, tuž na př. na pěti hradech (lokatiw).

[wobdźěłać] Alfabet

Čěšćina so z łaćonskim alfabetom pisa, kotrymž so diakritiske znamjenja přida.

Při sortěrowanju a w zapisach ( telefonowa kniha) a słownikach so pismiki: Č, Ch, Ř, Š, Ž jako samostatne pismiki wobjednawaja (pismik Ch slěduje pismik H); čěski alfabet ma tohodla cyłe 31 město jenož 26 pismikow.

Dospołny čěski alfabet je:

A, (Á), B, C, Č, D, (Ď), E, (É), (Ě), F, G, H, Ch, I, (Í), J, K, L, M, N, (Ň), O, (Ó), P, Q, R, Ř, S, Š, T, (Ť), U, (Ú), (Ů), V, W, X, Y, (Ý), Z, Ž.

W spinkomaj stajene pismiki so při sortěrowanju tak wobjednawane kaž jim předchadny pismik. Tak steji to na př. pět (= pjeć) před petrklíč (= kropačk). Jeli so dwě słowje jenož přez wobě přiwuznymaj pismikomaj rozeznawatej, steji najprjedy słowo z jednorym pismikom a to druhe, tuž na př. pas (= pas) před pás (= pas, wopas).

Ě, Ů a Ý wustupuja nihdy na spočatku słowa, tohodla su wotpowědne wulke pismiki jara rědke a so jenož da wužiwaja, jeli so cyłe słowo we wulkich pismikach pisa (na př. MĚSTO).

Pokiw: Dokelž diakritiske znamjenja so w Webje nic přeco korektnje zwobrazuja, so čěske mjena (městne a wosobowe mjeno) často bjez tych pisaja

Čěske pismiki s diakritikami:

á

č

ď

é

ě

í

ň

ó

ř

š

ť

ú

ů

ý

ž

Á

Č

Ď

É

Ě

Í

Ň

Ó

Ř

Š

Ť

Ú

Ů

Ý

Ž

[wobdźěłać] Čěske zwuki

[wobdźěłać] Wokale

Eksistuja krótke a dołhe wokale.

krótka	dołhe	přispomnjenje
a	á
e	é	[ɛ] / [ɛ:]
ě		zmjechči (palatalizěruje) předchadne konsonanty t, d a n
i	í	[ı], zmjechči (palatalizěruje) předchadne konsonanty t, d a n
o	ó	dołhi [ɔ:] eksistuje jenož w cuzych słowach kaž balkón (balkon)
u	ú/ů	na słownym spočatku so znamjo ú wužiwa, w słownym nutřkownym ů, na př. únor (februar) a Bůh (Bóh)
y	ý	[ı], njezměni předchadne konsonanty

We wosebitych kontekstach alterněruje dołhe wokale z krótkimi, přirunaj na př. hlava (hłowa) a hlávka (hłójčka) abo mýt (myć) a myji (ja myju). Z historiskich přičinow wotpowěduje pak krótkim wokalej nic přeco wotpowědny dołhi wokal, ale poměry su zdźěla komplikowaniše. Wone so móžeja na slědowace wašnje wopisować:

a	á
e	é
ě	í|
i	í
o	ů
u	ú (na słownym spočatku)
u	ou (w słownym nutřkownym)
y	ý

Wosebite konsonanty móžeja funkciju wot wokalow wobsadźować a złóžki tworić: r, l a (rědko) m. To eksistuja tež słowa, kotrež jenož z konsonantow wobsahuja, na př. krk "šija", blb "hłupak" abo scvrnkls "du hast es heruntergeschnipst".

[wobdźěłać] Diftongi

W Čěšćinje eksistuja diftongi ou, au a eu. Diftong ou je tež w čěskich słowach a předewšěm swójskich mjenach časty, mjeztym zo au a eu jenož w cuzych słowach abo interjekcijach wustupujetej: poslednjej tworitej w čěskich słowach dwě złóžce, na př. w neučím "njewuču", kotrež so třizłóžkowje rěča [ˈnɛ.u.tʃiːm].

• Diftong au so kaž w Němčinje rěči, na př. auto [ˈaʊ̯tɔ].
• Při wurěkowanju diftonga ou so wotewrjeny o a njezłóžkotworny wotewrjeny u zwjazujetej;
• Při wurěkowanju diftonga eu so wotewrjeny e a njezłóžkotworny u zwjazujetej, přirunaj leukemie [ˈlɛʊ̯kɛːmɪɛ].

[wobdźěłać] Konsonanty

W čěskim prawopisu so rozeznawaja tradicionelnje tak mjenowane twjerde, neutralne a mjechke konsonanty. Mjechko wurěkowane (kaž w druhich słowjanskich rěčach kaž rušćinje) so pak jenož konsonanty ť, ď a ň, w zbytnych padach dźe wo historiske rozeznawanje, kotrež wězo konsekwency za prawopis ma a maćeršćinskim rěčnikam toho wuknjenje poćeža. Čěske dźěsća wuknu tohodla w zakładnej šuli tute słowa z neutralnym konsonantom přednošować, w kotrychž so [i] jako y pisa (tak mjenowana vyjmenovaná abo vybraná slova resp. "wubrane słowa").

[wobdźěłać] Tak mjenowane twjerde konsonanty

8 twjerdych konsonantow su:

Pismiki	Přikłady
h	hotel, Praha
ch	chyba, Čech
k	křeslo, vlaky
g	guma, magnetofon
r	ráno, dobrý
d	dáme, jeden
t	tabule, stůl
n	noc, ten

W prawopisu so pisa po tutych konsonantach zwuk [i] z y. Wuwzaća su małe cuze słowa kaž 'chirurg', 'kilometr' a 'kino'.

Konsonant h je nihdy němy. Typisce zastupuje etymologiski g, na př. 'hrob' ('row', němsce 'Grab', pólsce 'grob'), noha (noha, pólsce noga). Zwuk a pismik g wustupuje přećiwo tomu nimale jenož w cuzych słowach.

[wobdźěłać] Tak mjenowane mjechke konsonanty

9 mjechkich konsonantow su:

Pismiki	Přikłady
ž	židle, leží
š	šest, sešit
č	černý, večer
ř	středa, říká
c	co, mloci
j	jaký, jídlo
ď	Maďarsko
ť	chuť
ň	skříň

Přispomnjenje: ď so rukopisnje jako dˇ, ť jako tˇ pisa.

W prawopisu so pisa po tutych konsonantach [i] kaž i.

Twjerde kónčne konsonanty so w wjazanju ze sufiksami na e a i přećiwo mjechkim wuměnjuja: Nastanje -ch + ě/i k -še/-ši, ale tež -cký k -čtí a -h + ě/i k -ze/-zi , tuž katolický Čech z Prahy / katoličtí Češi v Praze (katolski Čech z Prahi / katolscy Češa w Praze). A -k + ě/i nastanje k -ce/-ci, ale tež -ský k -ští, tuž český žák -> čeští žáci ( čěski šuler / čěscy šulerjo). Mjeztym zo za ch kaž tež za najwjetše druhe (w čěšćinje) papatalizujomne konsonanty jenož jedne paltalizěrowanski stopjeń eksistuje, na př. duch (duch) / duši (duši), eksistuja za h dwaj stopjenjej: Praha / v Praze / Pražský (Praha / w Praze / pragerisch).

[wobdźěłać] Tak mjenowane neutralne konsonanty abo wobojne zwuki

8 neutralnych konsonantow su:

Pismiki	Přikłady
b	tabule, býti, bída
f	fyzika, fičet
l	leží, lysý, list
m	mám, myš, míchat
p	pán, pyšný, píchnout
s	sešit, sýr, prosím
v	velký, výr, vichřice
z	zítra, jazyk

W prawopisu so pisa po tutych konsonantach we "wubranych słowach" a někotrych cuzych słowach [i] kaž y, hewak kaž i. Konsonant f wustupuje nimale jenož w cuzych słowach. W požčonkach so je wón často přez b narunuje, na př. w barva (barba).

[wobdźěłać] Tekstowy přikład (Wótće naš)

čěšćina
Otče náš, jenž jsi na nebesích, posvěť se jméno Tvé Přijď království Tvé. Buď vůle Tvá, jako v nebi, tak i na zemi. Chléb náš vezdejší dej nám dnes A odpusť nám naše viny jako i my odpouštíme naším viníkům a neuveď nás v pokušení, ale zbav nás od zlého.