Białystok

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije

Białystok
wopon	mapa
Zakładne daty
stat	Pólska
wojewódstwo	Podleske wojewódstwo
koordinaty	53°07′ N 23°10′ E (G)
wysokosć	120 ... 160
přestrjeń	102
wobydlerstwo	295000 (2006)
hustosć wobydlerstwa	2892
póstowe čisło	15-001 ... 15-899
telefoniska předwólba	+(48) 85
KFZ-znamješko	BI
měšćanske prawo	27-a julija 1692
Měšćanske zarjadnistwo
Adresa	ul. Słonimska 1 15-950
Telefon / Faks	(+48) 85 878-60-00 / (+48) 85 878-62-65
Stronka w syći	http://www.bialystok.pl
E-mailowa adresa	prezydent@um.bialystok.pl
Politika
hłowa sydlišća	Tadeusz Truskolaski
titul hłowy sydlišća	měšćanski prezident
partnerske města	(Nižozemska) Eindhoven (Ruska) Kaliningrad (Litawska) Kaunas (Letiska) Jełgawa (Běłoruska) Hrodno (USA) Milwaukee (Francoska) Dijon (Pólska) Częstochowa
Mapa
pok.·disk.·wobdź.

Białystok (tež pólsce Białystok [bʲaˈwɨstɔk], znate tež pod druhimi mjenami) je najwjetše město w sewjerowuchodnej Pólskej pola rěki Biała, hłowne město regiona Podleske wojewódstwo, blisko hranicow k Běłoruskej a Litawskej. Město je zarjadniske, hospodarske, wědomostne a kulturne srjedźišćo regiona.

Wobsah 1 Wo měsće 2 Mjena 3 Stawizny 4 Symbole 4.1 Wopon 4.2 Chorhoj 5 Demografija 6 Narodne mjenšiny 6.1 Běłorusy 6.2 Rusojo 6.3 Tatarojo 6.4 Druhe mjenšiny 7 Kultura 8 Wobchadny serwis 9 Zdźěłanje a wědomosć 9.1 Wysoke šule 10 Sławne białystočenjo 11 Esperanto 12 Zajimawostki 13 Hlej tež 14 Eksterne wotkazy

[wobdźěłać] Wo měsće

Mjezy hłownymi městami wojewódstwow Białystok je 2. najhusćišo wobydlene, 11-a bóle čłowjekopołne a 13-a bóle šěroke w Pólske.

Wono je wobdźělnik pola: Unija Pólskich Metropolow, Euroregion Niemen, Eurocities, ale je tež sydło "Fondajxo Verdaj Pulmoj" Pólskeje. Białystok je srjedźišćo komercielnych kontaktow z wuchodnej Europu. Funguje w nim "Centro al Promocio de Orienta Merkato".

Geografiske přičiny (město leži blisko Litawskeje, Běłoruskeje a Ruskeje) a historiske wobstejnosće stej specifiski charakter města Białystok zawinował. Za čas lětstotkow su žiwi tu ludźo wšelakich kulturow, nacijow a nabožinow byli.

Město a swoja wokolina formujetej Białystokowy měšćanski kopjenski rum. Białystok je wulke srjedźišćo tekstiloweje, zežiwjenskeje, mechaniskeje, chemiskeje a drjewoweje industrije.

Něhdźe 32% přestrjenje Białystoka je zeleni - parki, zelenišća a 1779 hektarow lěsow kreěruja dobry mikroklimat. W kopjenskim rumje leži tež dźěl nacionalneho parka. Dla tajkeho jónkróčneho susodstwa Białystok je w lětu 1993, kaž prěnje pólske město, přeprošowane k projekće Reto de Sanaj Urboj Monda Organizajxo pri Sano. W Białystoku funguja wjace hač 570 njestatnych organizacijow (56 societoj kaj asocioj, ia. Bjalistoka Scienca Asocio, Bjelorusa Socia-Kultura Societo).

Najbliže lětanišćo je we Waršawje.

[wobdźěłać] Mjena

Po legendźe, Białystok swoje mjeno dołži litwiskim wójwodźe Gediminas. Wójwoda bě tury w lěsu honił. Wotpočujcy pódla lěsneje rěčki, wón prajił: čista, běła rěka. Natwarimy kubło tu, abo załožujmy wjes. Rěka Biała (běła) běži hač do nětko přez město. Po słowje Białystok w staropólskej rěči woznamjenja běła skłonina (wot kotrejež běži woda) abo čista rěka.

W druhich rěčach wono so mjenuje: běłorusce Беласток (Bjelastok); jiddisce ביאַליסטאָק (Bjalistok), hebrejsce ביאליסטוק, litawsce Balstogė, rusce Белосток (Bjelostok)). Zamenhof sam w Esperantorěčnych rozmołwach wužiwad mjeno Belostoko kotrež pochadźe wot ruskeho (w swojim času oficialne) mjena města.

[wobdźěłać] Stawizny

Prěnje sydlišća w městnje, hdźež nětko leži město, pochadźeja z kamjentneje doby. Ze železoweje doby pochadźeja wulke ??kurganoj, najskerje rownišća  ??militestroj, pódla nětčišeje wsy Rostołty. Městno bě při ??trako mjez dwěmaj morjomaj ležało: Baltiske a Čorne a tam so kultury měšałe mjeztym pólska, ruteniska a pruska.

W 14. lětstotku městno je dźěl Litwy počinało. Po ??Kreva Uniji (1385) Litwa je so k křesćanskim kraju wuwiwała a w białystokowy region započina wustupować křesćanski putnicy. Prěnje pisanske přispomnjenje wo Białystoku pochadźe z lěta 1426 - tehdy litwiski wulkowójwoda Vytautas je wjes Białystok Macieja z Tykocin přepodawał. Srjedź 15. lětstotka swójba Tabutowicz natwari prěnje kublerske domy w Dojlidy a Białystok.

W lětu 1547 Białystok počina swójstwo swójby Wiesiołowski, kotraž natwari tam murjowanu cyrkej a palast. Po smjerći bjez potomca Krzysztofa Wiesiołowskeho, swójstwo přejimał stat.

[wobdźěłać] Symbole

[wobdźěłać] Wopon

Nowy wopon Białystoka bu wot měšćanskeje rady 27. februara 1995 wuzwolowany. Na hornim, čerwjenym dźělu taflički je slěborny worjoł ze złotej krónu; na delnim, złotim dźělu je Pogoń, kóń je slěborny, jěchar w módrym kiraso, při jeho tarči je jagelona křiž. Wulka (honorinda) wersija wopona wobsahuje dwaj slěbornej pazorakaj, kotrež dźerža woponowu tafličku . Nad tym je měšćanska króna, a pod tym je slěborne pasmo z napismom CIVITAS BIALYSTOK.

[wobdźěłać] Chorhoj

W samsnym dnju měšćanskeje rady je chorhoj Białystoka wuzwolował. Po rozsudźe, barby Białystoka su běła, žołta a čerwjena, w chorhoji kaž tři horicontalne šlebjerdy. Wosrjedźa je wopon Białystoka.

[wobdźěłać] Demografija

W Białystoku bydla 295 mil ludźow - 155 mil žonow a 137 mil mužow.

Demografiske změny za čas poslednich lětow:

• 1950 - 68 500
• 1960 - 121 000
• 1970 - 168 000
• 1980 - 224 000
• 1990 - 270 500
• 2000 - 285 500
• 2004 - 295 000

[wobdźěłać] Narodne mjenšiny

[wobdźěłać] Běłorusy

Białystok je kulturne a towaršnostne srjedźišćo Běłorusow (po registrowanju wobydlerstwa bydli tam 7,5 mil Běłorusow, 2,5 % wobydlerstwa). Funguje tam konsulat Republiki Běłoruskeje a wjace organizacijow, mjeztym "Zwjazk Běłoruskeje młodźiny, Běłoruski Kulturny Zwjazk, Zwjazk Běłoruskich Žurnalistow" a druhe; funguje njewotwisny Radio Racja kotraž wusyła wusyłanja tež k Běłoruskej; so tež wotměwa kóždolětnje festiwal "Běłoruski spěw" a swjedźeń wo Běłoruskej kulturje.

[wobdźěłać] Rusojo

W Białystoku funguje hłowna organizacija ruskeje mjenšiny w Pólskej (něhdźe 10-15 mil ludźi) - "Ruski Kulturni-zdźěłanski Zwjazk".

[wobdźěłać] Tatarojo

W měsće a swojej wokolinje bydla něhdźe 1800 Tatarow. Funguje tam Podlaska filiala Zwjazka Pólskich Tatarow.

[wobdźěłać] Druhe mjenšiny

W Białystoku tež bydla: cyganojo (funguje tam Hłowna Rada Cyganow w Pólskej) a Ukrainy (po registrowanju wobydlerstwa - 417 ludźi), funguje w měsće Zwjazk Podlaskich Ukrainow a Zwjazk Njewotwisneje Ukrainskeje Młodźiny.

[wobdźěłać] Kultura

Muzeje a galerije

Białystok je najwjetše kulturne srjedźišćo w sewjerowuchodnym dźělu Pólskeje. Funguje tam Podleski Muzej a jich filiale w Białystoku (Historiski Muzej, Muzej Skulpturow Alfons Karny, Białystokski Muzej de Vilagxo), w Choroszcz (Muzej palastowe salonow), w Supraśl, Tykocin a Bielsk Podlaski. Nimo toho w Białystoku hódny wopytej je Armejowy Muzej a Muzej Natury Uniwersity w Białystoku. Leži tam tež jedyn z najlěpšich galerijow modernych wuměłstwow - Galerija Arsenał. Druha je Galerija swójby Snendziński, kotraž zhromadźiła najwjetši zběrku twórbow a arkiwowych dopomnjenkow tuteje pólskeje wuměłcowskeje swójby z Vilno. Nimo toho leža tam 19 priwatnych wuměłstwowych galerijow.

Dźiwadła a filharmonija

Dźak Białystokskim klankowym dźiwadłu a puparta kolegiu waršawoweje Dźiwałoweje Akademije, Białystok je mjenowana pólske srjedźišćo klankodźiwadłoweje wuměłstwa. Nimo klankodźiwadła funguje tam tež Dramowe Dźiwadło a dźesatki priwatne dźiwadła (na při. Wierszalin w Supraśl). Město ma tež filharmoniju, kotrejež dospołne mjeno je Podleske Opera a Filharmonija (tuchwilu je twarjena nowa kulturny dom kotryž budźe wobsahować operu, filharmoniju, powjetšowane klankodźiwadło a kino).

Druhe kulturne městna

W Białystoku leži dźesatki bibliotekow - najwjetše su Podleska Biblioteka a Uniwersitowa Biblioteka. Druhe kulturne organizacije su mjeztym: Białystokske Srjedźišćo Kultury, Srjedźišćo Ortodoksneje Kultury, Kulturny dom "Śródmieście" a Młodźinski Kulturny dom.

[wobdźěłać] Wobchadny serwis

Białystok je wobchadny suk sewjerowuchodneho dźěla kraja. Přez město dźe železniska čara wot europskeho wuznama: Waršawa-Suwałki-Kowno-Rigo-Talin, kotraž so ze čaru Ełk-Czeremcha-Siedlce křižuje. Białystok direktnje zwjazuje železnica z mjez druhim Waršawu, Olsztyn, Gdańsk, Wrócław. Měšćanski awtobusowy daloki wobchadny serwis docpě wšě najwažniše města w Pólskej.

Přez Białystok dźe mjezynarodny europski puć E67 mjenowany Via Baltica, kotryž zwjazuje zapadnu Europu z Skandinawisku.

Białystok je najwjetše pólske město, w kotrymž funguje jenož jedyn měšćanski wobchadny serwis - busy.

W měsće funguje mały, sportowe lětanišćo Krywlany. Urbestraro planuja natwarić tu mjezyregionalne abo mjezynarodne lětanišćo.

[wobdźěłać] Zdźěłanje a wědomosć

[wobdźěłać] Wysoke šule

• Medicinska Akademija w Białystoku
• Uniwersita w Białystoku
• Białystokski Polytechnikum
• Hudźbowa Akademija Fryderyk Chopin, filiala w Białystoku
• Dźiwadłowa Akademija w Waršawje, filiala w Białystoku
• Arkidioceza Wysoki Seminar w Białystoku
• Wysoka šula wo Zjawnym zarjadowanju w Białystoku
• Ekonomiska wysoka šula w Białystoku
• Wysoka šula wo Financach a zarjadowanju w Białystoku
• Njestatna Pedagogiska wysoka šula w Białystoku
• Wysoka šula wo Matematice a Informatice w Białystoku
• Žurnalistowa wysoka šula w Waršawje, filiala w Białystoku

W Białystoku studuja wjace hač 45 mil wosobow. Najstarša wysoka šula je Medicinska Akademija (załožena w lětu 1950, 3400 studentow) kotraž zarjaduje 2 hospitalej. Polytechnikum (załoženy w lětu 1964, 15 mil studentow) je najwjetša techniska šula w sewjerowuchodnym dźělu Pólskeje. W lětu 1968 je załožena filiala Waršawskeje Uniwersity, w lětu 1997 přeformowana do samostatneje uniwersity (16 mil studentow; wona je wjetša wysoka šula w Podleskej)

[wobdźěłać] Sławne białystočenjo

Esperantistoj

• Ludoviko Zamenhof, iniciator rěče Esperanto
• Jakobo Sxapiro, prezident "Zamenhofa E-Societo"

Wuměłcy

• Dziga Vertov, ruski filmowy režiser, jedyn z załožerjow dokumentariskej kinematografije
• Boris Kaufman, filmoperatoro, bratr Dziga Vertov
• Max Weber, US-ameriski moler
• Izabella Scorupco, pólska dźiwadźelnica

Politikarjo

• Jichxak Sxamir, politikar a ministerprezident Israela
• Maksim Litvinov, sowjetski diplomat
• Włodzimierz Cimoszewicz, ministerprezident a minister za wonkowne naležnosće Pólskeje
• Ryszard Kaczorowski, posledni prezident w eksilu Pólskeje

wědomostnicy

• Albert Sabin, wuslědźer šćěpjenskeho seruma přećiwo spinalnej mortwicy
• Hermann Friedmann, němsko-pólski filozof a jurist

[wobdźěłać] Esperanto

Białystok je ródne město iniciator rěče Esperanto, Ludoviko Zamenhof. Wón je 15. decembra 1859 w dróze mjenowana Zielona rodźeny, kotraž nětko so "strato Zamenhofa" mjenuje. Pódla městno, hdźež něhdy stejał ródny dom Zamenhofa, nětko marmorowa tafla wisa. W domu je złota kniha, do kotrejež so wšitcy wopytowarjo zapisuja. Wšelakorěčnosć wobydlerstwa a časta njepřećelske nastupanja mjez wšelakimi ludami da Zamenhofej impuls kreěrować mjezynarodnu rěč. Druhdy so su jara swjedźenske pokongresy w měsće (1927, 1931, 1959 a 1987) wotměwałe.

W měsće su wjele objektow, kotrež su z hibanjom Esperantistow zawjazowane:

• Tafla, kotraž dopomina Ródny dom Zamenhofa (dróha "Ulica Zamenhofa 14") powěsnjena po UK 1959)
• Monument k Ludoviko Zamenhof na zelenišću při dróze "Ulica Malmeda"
• Pomjatna tafla na murje něhdyšeho gymnazija (nětčiši liceum čisło 6, w dróze "Ulica Warszawska") w kotrymž wuknył Zamenhof w lětach 1869-1873
• Swójbowy dom Jakobo Ŝapiro a pomjatna tafla wo nim (w dróze "Ulica Lipowa" 31/33)
• Bjalistoka Esperanto-Centro (w dróze "Ulica Piękna" 3)
• Dźěćaca Kliniska chorownja z mjenom Ludoviko Zamenhof (w dróze "Ulica Waszyngtona" 21) - tam je posłucharnja mjenowana "Salono Esperanto" a wulka ekspozicija wo patronje; w lětu 1993 Bahaa Esperanto-Ligo financował rum za fyziske zwučowanje z mjenom a z tafličku Lidja Zamenhof
• Dwě nowej białystokowej dróze: Esperantystów a Antoniego Grabowskiego
• Historiski muzej (w dróze "Ulica Warszawska") druhdy přihotował ekspoziciju wo Zamenhof a wobsahuje wjace dopomnjenkow wo Białystoku za čas Zamenhofa
• Něhdyša zakładna šula čisło 23 z mjenom Ludoviko Zamenhof; šula likwidowana w lětu 2000 dla falowanja šulerjow

[wobdźěłać] Zajimawostki

• W měsće funguje najwjetši Polmos, producent mjeztym wódki Żubrówka.
• Zo město česćował, 1. junija 2007 so je asteroid 19981 Bialystock mjenował.

[wobdźěłać] Hlej tež

• Ortodoksna cyrkej k duchej Swjatym w Białystoku

[wobdźěłać] Eksterne wotkazy

• VisitBiałystok.com
• Měšćanski websydło (pólsce, jendźelsce, němsce, rusce a Esperantsce)
• Esperanto w Białystoku - Webstrona Bjalistoka Esperanto-Societo (pólsce a Esperantsce)

Tutón přinošk ma so hišće přełožić.