Îskenderê Mezin

Ji Wîkîpediya

Eskenderê Mezin (an jî Eskenderê Gewre) patşahê Makedonya u yek ji serkeftîtirîn serdarên eskerî yên cihanê di dîrokê de bû ye.

[biguherîne] Jiyan

Îskenderê Mezin, bi Grekî Megas Aleksandros (Μέγας Αλέξανδρος / Αλέξανδρος ο Γ' ο Έλλην Μακεδών) an jî Alexander III. (356 b.z. - 323 b.z.) yek ji keyserên Makedonî ye û di dema desthilatdariya xwe de (336 b.z. - 323 b.z.) dawî li keyaniya Persiyan aniye û ji Hellenistanê heya Hindistanê împaratoriyeke mezin ava kiriye. Çanda û şarezayiya Hellenî li rojhilatê bi destê wî belavbûye. Serleşkerekî jîr bûye. Kurd jê re "Îskenderê Sergir" jî dibêjin.

Lawê Philippos II. keça keyserê Epeiros Neoptolemos, Olympias e. Di zaroktiya xwe de ji Arîstoteles re şagirtiyê dike. Piştî kuştina bavê wî dibe keyser. Cara pêşîn hemî reqîbên xwe ji holê radike. Dest bi xeyalên bavê xwe ku bicihneanîbû dike. Bavê wî artêşeke taybet bo seferên Asya yê amadekiribû. Eşîrên Trakî, Getaiyan û Hyrîa dibe xwarina Îskender a yekemîn. Li Thebai û Athena xebere mirina wî belav dibe û gel radibe ser piyan li dijî Îskender. Dema ku vê nûçeyê dibihîse, artêşa xwe radike ser Athena. Ji xeynî mabedan û mala helbestvan Pîndaros seranser Athenayê dişewitîne. Di heman rojê de 6.000 mirovî dikuje û yê mayîn dîl digire. Li ser vê çalakiyê Yewnanî dikevin bin bandora Makedoniyan.

Îskender Antîpatros ê Sîbonî dike cîhgirê xwe û dest bi sefera Asyayê dike. Artêşa wî ji 30.000 peya û 5.000 siwariyan pêk dihat. Rojê 30km dimeşiyan. Gorî wê demê ev artêşeke bêhempa bû. Artêşa wî bi dijminê mezin Persiyan re li Granîkos tên pêşberî hevûdu. Di vê şerî de Îskender biserdikeve û deriyên Asya biçûk yê jê re vedibe. Ew dijminê tîranan bû, herçendî bi xwe jî keysereke zalim bû, sefera wî demokrasî ji bi xwe re dianî. Navê wî roj bi roj li nav gelan belav dibû. Cihê ku ew tê re derbas dibû, navê wî lê dikirin.

Piştî dagirkirina Anatoliya Rojava, bi riya Derya Spî riya xwe didomîne. Ankyra (Enkere), Kapadokya , Kîlîkya digire û 333 b.z. ´î de di şerê Îssos de artêşa Dara têkdibe. Sûriya û Fenikyayê digire û dixwaze hêza deryayî ya Dara bişikîne. Li bajarê Tyros Dara berxwedaneke mezin nîşan dide. Dagirkirina bajêr 7 mehan didome. Îskender biserdikeve ku eva jê re dibe naveke pirr mezin. Bajar tê talankirin, qirrkirin. Li ser riya Gazze di sala 332 b.z. ´î de dikeve Misrê. Wê zivistanê li wir dimîne. Bi biharê re dest bi sefera Kurdistanê dike. Di tîrmeha 331 b.z. ´î de bajarê Nîniv, Thapsakos û Hewlêr ê digire. Li deşta Gaugamela dîsa bi Dara re tên rûbirû û Dara têk dibe. Babîlê digire û li ser riya Çiyayên Zagrosê re dikeve Persiyayê. Pîştre Medyayê dagir dike û li paytext Ekbatana yê bêhna xwe vedide. Êdî hewcehiya wî bi leşkerên Yewnanî namîne û dest bi xeyalan dike. Xwe bi navê "Mîrê Asyayê" binavdike û heyraniya wî bi çanda Medya û Persiyayê re çêdibe. Ev yeka han dibe sedem ku hin caran serkanên Makedonî û Yewnanî li dijî wî dikevin çalakiyan.

Beriya zayînê 327´î de bi 35.000 leşker û bi qasî 100.000 jî alîkaran dest bi sefera Hindistanê dike. Mixabin polîtîkaya wî ya yekgirtina Makedonî, Medyayî û Persî ji aliyê gelekan ve nayê pejirandin. Gelek caran li dijî serhildan pêk tên. Bi keça Dara re dizewice û 30.000 xortê Îranî bo perwerdeya leşkerî dişîne Makedonyayê. Hemî leşkerên xwe yên Makedonî dişîne male.

Di sala 324 b.z.´î de Loristanê dadigire. Amedekariyên xwe yên bo sefera Hindistanê diqedîne, lê di pîrozbahiyekê de pirr vedixwe û bi giranî nexweş dikeve. Di 33 saliya xwe de dimire û laşê wî di nava tabûteke zêrîn de tînin bajarê Îskenderiyeyê. Piştî mirina wê bi qasî demeke kurt lawê wî Îskender IV. tînin ser text lê ew tê kuştin.

Îskenderê Mezin wekî Medya û Persiyayê desthilatdariya xwe bi rê ve dibir. Gorî dîrokvên 70 bajar avakiriye Îskender. Desthilatdariya wî bandora Helenîzmê heya tixûbê Hindistanê aniye. Miroveke jîr, zîrek, xwedî vîzyon, zana û cengawer bûye. Desthilatdariya wî 12 sal û 8 meh berdewamkiriye lê di vê demê de bi qasî ku hîç kesê nekiriye tiştinên girîng û bêhempa kiriye.