Adel
Van Wikipedia
De Adel bestond tot medio 19e eeuw in veel Europese landen nog formeel als (de tweede) stand. Dit na de Geestelijkheid, de eerste stand. Aan adeldom waren tot het ancien régime niet onaanzienlijke voorrechten (privileges) verbonden. Adeldom wordt meestal verworven bij geboorte. Zie ook adellijke geschiedenis.
Inhoud |
[bewerk] Soorten adel
- grootadel: de hoogste en doorgaans meest authentieke adellijke klasse;
- lagere adel: heden ten dage worden enkel nog lagere adeltitels door de koning verleend; alles lager dan burggraaf.
- geldadel: aangekochte titel, veelal ontstaan uit het stadspatriciaat;
- grondadel: titel voortkomende uit het traditionele bezit van een heerlijkheid tijdens het Ancien Régime;
- bedadel: titel verworven door voogdij over een adellijke echtgenote; of vice versa ( vb.: Madame de Pompadour)
- bloedadel: afstammend of familie van een koningshuis;
- zwaardadel: titel uit militaire verdienste; meestal van voor het ancien régime
- nieuwe adel: titel uit zekere verdienste, veelal niet erfelijk; bestaat enkel in België, Spanje en het Verenigd Koninkrijk.
- klerikale adel: sommige geestelijken (zoals bisschoppen, abten en kanunniken) beschikten tijdens het Ancien Régime over ambtsgebonden (uiteraard niet erfelijke) landsheerlijke titels.
- valse adel Mensen die beweren van adel te zijn, maar geen adelbrieven kunnen voorleggen. Tevens zijn dit gewone burgers die adelbrieven kopen van de echte adel op de zwarte markt.
- echte adel Mensen die geboren worden in de aristocratische stand, met beide ouders uit de adel. Dit zijn de zgn. "gens nés". Vb.: Elisabeth, Markiezin Pallavicini, née d'Udekem d'Acoz. sommige mensen doen beroep op hun 'kwartieren', dwz.: X aantal generatie's van zuivere adel, langs beide zijdes van de stamboom.
Adel kan kruisen; grootadel kan ook tegelijkertijd bloedadel en grondadel zijn; zo ontstaan ingewikkelde familieverbanden.
[bewerk] Volgens land
[bewerk] Nederland
In Nederland is er, in tegenstelling tot bijvoorbeeld Frankrijk en Duitsland, een wettelijk erkende adel. Ongetituleerde adel heeft recht op het predicaat jonkheer of jonkvrouw. Getituleerde adel heeft recht op de titels ridder, baron, burggraaf, graaf, markies, hertog of prins, al naar gelang welke titel is verleend, erkend of gehomologeerd. Van de riddertitel bestaat in Nederland geen vrouwelijk equivalent, in tegenstelling tot bijvoorbeeld Groot-Brittannië: Dame.
Na de afscheiding van België leven er geen Nederlandse burggrafelijke, markgrafelijke of hertogelijke families in Nederland, al behoren er nog wel geslachten tot de Nederlandse adel de welke een van deze titels voeren, zoals bijvoorbeeld het prinselijke geslacht de Riquet de Caraman (o.a. Prince de Chimay). Er zijn wel buitenlandse families in Nederland woonachtig met zulke titels, maar zij behoren niet tot de Nederlandse adel.
Alle leden van de Nederlandse adel staan ingeschreven in het filiatieregister bij de Hoge Raad van Adel, een Hoog College van Staat dat de regering kort gezegd adviseert in adelszaken en adels- en overheidsheraldiek.
[bewerk] Geschiedenis
Een deel van de Nederlandse adel gaat terug op middeleeuws adeldom, de zogenaamde bloed-en zwaardadel. Noblesse d'épee (zwaardadel) kennen we in Nederland nauwelijks. Een voorbeeld is het grafelijke geslacht Van Rechteren en het geslacht Bentinck, tevens de enige geslachten opgenomen in de Almanach de Gotha. Het merendeel van de Nederlandse adel is relatief kort geleden gecreëerd door koning Willem I. Nadat Napoleon verslagen was werd in het Congres van Wenen (1815) besloten dat Nederland (en ook België) de familie Van Oranje-Nassau tot staatshoofd kreeg. Deze oranjerestauratie betekende wellicht een zekere hang naar het romantische en het reactionaire. Als fundament van de kersverse Kroon heeft Willem I veel adel gecreëerd. Men moest er wel om vragen. Hier werd massaal gebruik van gemaakt door regentengeslachten, leden van de hogere burgerij, herenboeren, en wat dies meer zij.
Vóór de grondwetswijziging van Thorbecke van 1848 bezat de adel nog daadwerkelijk wettelijke bevoegdheden, zoals het kiezen van leden van de Provinciale Staten als vertegenwoordigers van de ridderschappen. De Provinciale Staten kozen op hun beurt dan weer de leden van de Tweede Kamer der Staten-Generaal. Omdat de Provinciale Staten veel adellijke leden hadden, waren er bijgevolg ook veel adellijke Tweede Kamerleden. De Eerste Kamer werd benoemd door de Koning en bestond volledig uit adel en daarom ook wel Ménagerie du Roi genoemd.
[bewerk] Heden
Het is nog steeds mogelijk om als Nederlander opgenomen te worden in de Nederlandse adel door middel van de zogenaamde 'erkenning'. Dat komt echter bijna niet meer voor, aangezien men dan moet behoren tot een geslacht dat voor 1795 tot de inheemse adel behoorde. Dat is evenwel lastig te bewijzen en bovendien behoren de meeste adellijke geslachten van vóór 1795 reeds tot de Nederlandse adel.
Verheffing kan sinds de Wet op de Adeldom van 1994 alleen nog plaatsvinden bij leden van het Koninklijk Huis. Zo is HKH Prinses Máxima verheven in de Nederlandse adel met verlening van de titels van Prinses der Nederlanden en Prinses van Oranje-Nassau, met het predicaat Koninklijke Hoogheid. Zij is dus in haar eigen recht Prinses der Nederlanden en van Oranje-Nassau en voert deze titels niet als een titre de courtoisie. Hiermee is voorkomen dat Máxima te zijnertijd de hoogste vorstelijke titel draagt in Nederland -die van Koningin- terwijl ze zelf niet tot de adel behoort.
Sinds 1903 worden de adellijke families in Nederland bijgehouden in het 'Nederlands Adelsboek' ook wel het 'Rode Boekje' genoemd, vanwege de rode kaft (de adel zei en zegt meestal: Is hij rode boekje? Kan je haar opzoeken? en niet: Is hij van adel?). Van deze reeks wordt jaarlijks door het Centraal Bureau voor Genealogie te 's-Gravenhage (CBG) een deel uitgegeven. De oud-hoofdredacteur van deze reeks: dhr. W.J.J.C. Bijleveld heeft in 1949 een commentaar geschreven: 'Over de geslachten behandeld in het Nederlands Adelsboek'. De families die geacht worden te behoren tot het patriciaat worden op overeenkomstige wijze opgenomen in het "Blauwe boekje"'; het blauw gekafte handboek van het Nederlandse patriciaat, een verzameling vooraanstaande, meestal niet-adellijke, geslachten.
[bewerk] Juridisch kader
Tot 1993 stond in de additionele artikelen van de Grondwet: "De Koning verleent adeldom". Onderwerpen die in deze zogenaamde additionele artikelen staan vermeld staan in de wachtrij om bij wet te worden geregeld, waarnaar zij komen te vervallen. Met de Wet op de Adeldom 1994 werd voornoemd additioneel artikel nader uitgewerkt en is het tot dan toe ongeschreven adelsrecht voor het eerst gecodificeerd. De Hoge Raad van Adel wordt nu ook eindelijk formeel geconstitueerd (er was tot dan toe nergens een wettelijke grondslag voor dit Hoog College van Staat) en belast met alle adelszaken in Nederland, het bijhouden van het adellijk wapenregister en het vaststellen van overheidswapens en emblemen e.d. meer. Zo is laatst bijvoorbeeld het wapen van de nakomelingen van de Prins van Oranje vastgesteld, waarbij het familiewapen Zorreguieta ook is opgenomen, een heraldisch novum.
Het onrechtmatig voeren van een adellijke titel, adellijk predicaat is strafbaar in Nederland. Zie hiervoor artikel 435 van het Wetboek van Strafrecht. Het onrechtmatig voeren van iemands titel en/of naam en/of wapen kan ook een onrechtmatige daad opleveren ex artikel 162 van boek 6 van het Burgerlijk Wetboek. Indien de rechter dit vaststelt ontstaat er voorts een grond voor schadevergoeding.
De uitspraak van de Hoge Raad der Nederlanden van 14 februari 1956 (gepubliceerd in Nederlandse Jurisprudentie: NJ 1956, 480 ev.) betreft het al dan niet rechtmatig voeren van adellijke titels met een buitenlandse oorsprong. Het vertalen van een buitenlandse adellijke titel naar het Nederlands (bijvoorbeeld van "Freiherr" naar "baron") is toegestaan als daarbij een aanwijzing naar buitenlandse herkomst wordt gegeven. Verder is het onvertaald voeren van een buitenlandse adellijke titel toegestaan.
Zie ook: Lijst van Nederlandse adellijke families voor een overzicht van de adellijke families in Nederland.
[bewerk] België
 Zie Belgische adel voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
[bewerk] Andere landen
In de meeste Europese landen, maar ook in sommige Afrikaanse en Aziatische landen kent men adel. In Zuid-Amerika kent men in Mexico adeldom en in Brazilië kent men een relatief uitgebreide adel, die is ontstaan tijdens het Braziliaanse Keizerrijk. Beide zijn ontstaan door en gevormd naar Europees model.
In Groot-Brittannië bezat de adel tot voor kort een relatief grote macht omdat zij het recht had deel uit te maken van het Britse Hogerhuis (House of Lords). Thans heeft de adel niet meer het recht om op grond van afkomst zitting te nemen in het House of Lords. De meeste lords in het Hogerhuis ten heden dag zijn gecreëerde edelen, van wie de titel niet altijd erfelijk is.
In Groot-Brittannië wordt men tegenwoordig meestal 'voor het leven' in de adelstand verheven op grond van verdienste (bijv. musici, kunstenaars, politici), als beloning voor geldelijke bijdragen aan de partij van de premier of om een werkbare meerderheid in het Hogerhuis te garanderen voor de regeringspartij. Dit noemt men een Life Peerage. Al deze "life peers" zijn baronnen en baronessen. Ook kan men nog in hoge uitzondering baronet worden; deze laagadellijke titel is wel erfelijk en vergelijkbaar met de Nederlandse titel (erf)ridder.
Het is een misverstand om te menen dat adeldom en peerage in Engeland samenvallen. Binnen de hogere adel is alleen het hoofd van de familie een "peer". Zijn echtgenote en de kinderen zijn geen peers en dragen pro forma "courtesy" titels. Desondanks kan men deze families in hun geheel als adellijk beschouwen. Wie een hoge onderscheiding ontvangt wordt als "Sir" of "Lady" in de adelstand verheven, dat geldt ook voor de "Knights Bachelors" en "Dames" die zonder een onderscheiding te ontvangen in de adelstand worden opgenomen.
Voor de Britse adel zie ook peerage.
In Spanje bloeit de Adel nog weelderig in 2005 waren er in spanje 1.361 Markiezen, waarvan 140 Grandes de España worden getiteld. Daarnaast zijn er 153 Hertogdommen en ruim 123 graafschappen. I totaal zijn er ruim 2100 edelen waarvan 300 grandes. Grandes worden aangesproken als Uwe Illustre Hoogheid.
In Duitsland kent men sinds de Weimarrepubliek geen adellijke voorrechten meer. De adel is niet als zodanig afgeschaft. Edelen mochten hun titels en het predicaat 'von' blijven voeren, als onderdeel van hun familienaam. Niet iedereen die in Duitsland het tussenvoegsel 'von' als onderdeel van zijn naam heeft, is overigens van adel. Het is de gewoonte van de aristocratie om het woord 'von' af te korten tot v. zodat een naam als "v. Moltke" zeker op adeldom duidt. In de regel verwijst 'von' (wat taalkundig gezien uiteindelijk slechts een ablatief uitdrukt) naar een plaats van herkomst van de (verre) voorouder (geboortedorp, plaats, streek, gehucht of zelfs een klein toponiem).
Tussen "von" , "von und zu" en "zu" als tussenvoegsels bestaat thans geen rangverschil meer. Met de woorden "von und zu" wordt wel aangeduid dat men nog in het bezit is van het landgoed waaraan men zijn naam ontleent. De nuance vindt zijn oorsprong in de gradatie waarin men tijdens het Ancien Régime een heerlijkheid bezat. Een landsheer genoemd, heer TOT ..., bezat veelal slechts de middele jurisdictie van de heerlijkheid en bewoonde veelal ook een slot of burcht dat als leengoed aan de heerlijkheid verbonden was. Boven hem stond er evenwel nog een heer die de hogere jurisdictie over de heerlijkheid bezat en die men dan heer VAN ... noemde. Wanneer een edelman erin slaagde de twee titels in één hand te verenigen (wat in principe slechts een financiële transactie betrof), werd hij VAN en TOT ... genoemd.
In Oostenrijk werd de adel volledig afgeschaft tijdens de beginjaren van de republiek. Het voeren van een titel is strafbaar. Het predicaat 'von' heeft haar adellijke betekenis geheel verloren. De bekende Oostenrijkse dirigent Herbert von Karajan mocht zich "von" blijven noemen, omdat zijn familie van Duitse oorsprong was en de titel "Freiherr von Karajan" een titel in de adel van het Heilige Roomse Rijk van de Duitse Natie was.
In Frankrijk heeft de adel geen voorrechten meer. Wanneer men in Frankrijk voor 1789 een landgoed kocht, verkreeg men soms een adellijke titel die aan de grond verbonden was. In Frankrijk bestaat echter veel zogenoemde adel, met dubieuze adellijke titels. Een bekend voorbeeld is de oud-president van de Franse republiek Valéry Giscard d'Estaing. Officieel kent de Franse Republiek dus geen adel. Maar er is wel een Raad van Adel. De rangorde van de adel is al eeuwen een bron van twisten en protocollaire moeilijkheden. De Franse prinsen, met uitzondering van de prinsen van de eertijds regerende huizen Bourbon en Bonaparte zijn oorspronkelijk meestal prinsen van het Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie. Deze prinselijke rang heeft geen plaats in de Franse adellijke hiërarchie.
In Liechtenstein kan men wegens verdienste nog steeds in de adelstand verheven worden. Z.D.H. de Vorst van Liechtenstein kan de titels graaf en baron creëren en iemand verheffen tot de ongetituleerde adel door het toekennen van het tussenvoegsel 'von'.
Luxemburg was ooit in een personele unie met Nederland en België verbonden. Er wordt in Luxemburg nog een actief adelsbeleid gevoerd. Zie verder: lijst van Luxemburgse adellijke families.
In Monaco heeft Z.D.H. de Vorst het recht amnestie en Monegaskische burgerschap te verlenen, tevens verleent hij nog steeds ordes, titels en andere rangen van onderscheiding.
In Japan heeft men tijdens de Meiji restauratie, de grote hervorming aan het eind van de 19e eeuw, een adelstand naar Europees model ingesteld. De feodale heren die de titel van Daimo voerden, werden bedacht met traditionele Europese titels, zoals graaf en markies. Al deze Japanse edellieden verloren in 1946 tijdens de Amerikaanse bezetting hun titel. Maar de adel neemt heden ten dage nog prominente plaatsen in de maatschappij en het Keizerlijk Hof in.
In China voerden de prinsen van het regerende keizerlijke huis titels. Er vigeerde een degradatiesysteem. Zonen dragen steeds een titel lager dan die van hun vader. De zoon van een prins was een hertog. Diens zoon was een markies. en zo zakte men generatiegewijs steeds verder op de adellijke rangorde. In het thans communistische China is de adel volledig afgeschaft en zelfs taboe.
In de Verenigde Staten kent men geen wettelijk erkende adel, wat niet betekent dat het verboden is om een adellijke titel te voeren.
[bewerk] Adellijke en vorstelijke titels in Europa
De titels worden in volgorde van minst tot meest belangrijk gerangschikt:
- Groot-Brittannië: Baronet (uitsluitend mannelijk), Sir (als predicaat), Baron, Viscount (burggraaf), Earl (Engelse graaf), Marquess (markgraaf), Duke (hertog), Prince (prins), King (koning), (Emperor) (keizer). Het begrip Count wordt in het Engels vrijwel uitsluitend gebruikt als de titel graaf als deze betrekking heeft op een graaf van op het Europese continent. Voor uitleg van de Britse adel zie peerage.
- Duitsland: ongetituleerde adel (von), Edler, Ritter (ridder), Ritter und Edler, Freiherr (eq. baron), Baron (baron), Burggraf (burggraaf), Graf (graaf), Fürst (vorst), Raugraf, Rheingraf (rijngraaf), Wildgraf (wildgraaf), Pfalzgraf (paltsgraaf), Markgraf (markgraaf), Landgraf (landgraaf), Kurfürst (keurvorst), Herzog (hertog), Großherzog (groothertog), Prinz (prins), König (koning), Kaiser (keizer).
- Oostenrijk-Hongarije: ongetituleerde adel (von, Edler), Ritter, Ritter und Edler, Freiherr, Graf, Fürst, Herzog, Prinz, Erzherzog, König, Kaiser
- Nederland: ongetituleerde adel jonkheer, (Erf)ridder, Baron, Burggraaf, Graaf, Markgraaf, Hertog, Prins, Koning.
- België: ongetituleerde adel (Jonkheer/Ecuyer), Ridder, Baron, Burggraaf, Graaf, Markies, Hertog, Prins, Koning.
- Frankrijk: ongetituleerde adel (Ecuyer/Sieur) (jonkheer), Chevalier (ridder), Sire (heer), Baron (baron, baron de l'empire), Vicomte (burggraaf), Comte (graaf, comte de l'empire), Marquis (markgraaf), Prince (prins), Duc (hertog),Roi (koning), Empereur (keizer).
De Paus, bisschop van Rome en regerend vorst van de Kerkelijke Staat kan adeldom verlenen. Er bestaat een uitgebreide pontificale ristocratie met edelen in vele rangen. De broers en neven en al hun mannelijk nageslacht van de regerende paus zijn krachtens de bul "Urbem Roman" van Benedictus XIV Romeinse edelen. De kardinalen zijn "µprinsen van de Kerk" en gelden allen diplomatiek als kroonprins.
In Rome spreekt men van de "zwarte" adel. Toen het koninkrijk Italië de Kerkelijke Staat in 1871 annexeerde koos een deel van de adel de zijde van de koning. Anderen, de "zwarten" bleven de paus trouw en bezochten het Koninklijk Paleis niet. De Paus omringt zich nog steeds met adellijke kamerheren en ceremoniemeesters uit deze "zwarte adel".
N.B. De regerende vorst is volgens sommige, strikte, opvattingen niet van adel. Hij behoort immers niet tot enige stand zoals zijn onderdanen. Omdat een koning de bron van alle eerbewijzen is, kan hij zichzelf ook geen titels of onderscheidingen toekennen.
Over de rang van Franse prinsen en hertogen is men het nooit eens geworden. Een prins is volgens veel gezaghebbende schrijvers minder hoog aan te slaan dan een hertog. Koninklijke prinsen zijn hierop een uitzondering. Maar dat is eerder een kwestie van protocol dan van adelsrecht. Een uitgebreid overzicht van de hoge Europese adel is in de Almanach de Gotha te vinden. Adeldom is als maatschappelijk fenomeen erg complex. Ook al heeft de adel zijn oude voorrechten verloren, de adeldom is nog steeds in aanzien.
Heerlijkheden (met titels "heer van ...", "vrijheer van ...") zijn niet adellijk, ook al werden ze in het verleden door edelen gedragen. Zie: heerlijkheid. Het Britse Lord of the Manor (heer van de heerlijkheid) bevindt zich in het zogenaamde grijze gebied, waarvan men niet zeker weet of men het wel of niet tot de adel moet rekenen. Het Duitse en Oostenrijkse "herr auf ..." behoort niet tot de adel, maar verwijst eveneens naar een heerlijkheid.
[bewerk] Adellijke en vorstelijke titels buiten Europa
De titels worden in volgorde van minst tot meest belangrijk gerangschikt:
- China: Enqiwei (ridder), Nan (男 baron), Zi (子 burggraaf), Bo (伯 graaf), Hou (侯 markies), Mingong (民公 hertog), Guogong (國公 aartshertog), Junwang (郡王 prins uit de tweede lijn), Qinwang (親王 prins uit de eerste lijn), Wang (koning), Huangdi (keizer).
- Ethiopië: Balambaras (baronet), Gerezmach (baron), Kenyazmach (baron), Fitawrari (burggraaf), Dejazmach (graaf), Bitwoded (graaf), Ras (hertog), Leul (prins), Negus (koning), [Nəgusä nägäst]? (keizer).
- Japan: Danshaku (男爵 baron), Shishaku (子爵 burggraaf), Hakushaku (伯爵 graaf), Koushaku (侯爵 markies), Koushaku (公爵 prins of hertog), Tennou (天皇 keizer).
- Korea: Chusa (baronet), Chamise (baron), Pansoh (burggraaf), Poguk (graaf), Champan (markies), Kung (hertog), Gun (prins), Wang (koning), Je (keizer).
[bewerk] Trivia
De term "blauw bloed" komt uit het Spaans: sangre azul hadden diegenen die een blanke huid hadden en wier aderen dus goed te zien waren. Dat waren de dominante Castilianen, in tegenstelling tot de onderworpen Moren.
