Geschiedenis van Heerlen
Van Wikipedia
Geschiedenis van Heerlen klinkt misschien een beetje als een contradictie. Heerlen staat in Nederland vooral bekend als een jonge industriestad, in de eerste helft van de vorige eeuw explosief gegroeid van bescheiden dorp tot centrum van de Oostelijke Mijnstreek, die decennia lang in grootte ook de tweede stad van Nederlands Limburg was. De realiteit van deze spectaculaire ontwikkeling zou bijna het zicht benemen op de lange en eerbiedwaardige geschiedenis van deze stad, die een apart artikel nodig maakt.
Inhoud |
[bewerk] Wapen
Sinds de samenvoeging met Hoensbroek in 1982 toont het wapen van de gemeente een samenstelling van I (links) de rode leeuw van het oude Hertogdom Limburg in de versie van de heren van Valkenburg (1288-1381), met II (rechts) het gemeentewapen van Hoensbroek, zijnde de zwarte leeuw op een zilveren veld met rode horizontale balken van de familie Van Hoensbroeck, naar wie de voormalige gemeente en het huidig stadsdeel Hoensbroek is genoemd (Welschen 2003). Door deze samenvoeging zijn Heerlen en Hoensbroek weer 'terug bij af', nadat zes eeuwen eerder Hoensbroek van de heerlijkheid Heerlen was afgesplitst en daarna zijn eigen hoofdstuk had geschreven in de geschiedenis van Limburg.
[bewerk] Oudste geschiedenis
[bewerk] Romeinse tijd
Hoewel er sporen zijn van eerdere bewoning, begon de bewoningsgeschiedenis van Heerlen pas met de komst van de Romeinen. Deze stichtten er 2000 jaar geleden een militaire nederzetting, die zij de naam Coriovallum gaven. De nederzetting ontstond aan het kruispunt van twee belangrijke heerwegen: Boulogne-Keulen en Xanten-Aken-Trier. Naar een nieuwere opvatting zou de Romeinse naam die de afgelopen eeuwen gehanteerd is, een spelfout zijn en had het Cortovallum moeten zijn, zoals vermeld op de Peutinger kaart. Het betekent dan "versterkte hof".
[bewerk] Middeleeuwen
Rond de tiende eeuw komt in heel Europa de landbouw goed tot ontwikkeling en krijgt Heerlen gestalte door het ontstaan van boerenhoeven en molens langs de dalen van de Caumer-, Schandeler- en Geleenbeek. De oudste schriftelijke vermelding van Heerlen of 'Herle' is in een akte van 1065. Udo, bisschop van Toul, legt daarin enkele schenkingen vast. Een van die schenkingen betreft het allodium Heerlen, in het bisdom Luik. Een andere betreft enige kapellen gelegen in Heerlen en Welten, onderdeel van de moederkerk in Voerendaal. Niet veel later is het allodium Herle in het bezit van de graven van Ahr-Hochstaden.
Theoderich van Are (een neef van Udo van Toul) maakte Heerlen kerkelijk los van Voerendaal en verkoos Sint Pancratius als kerkpatroon. De graven waren de bouwers van de Schelmentoren en de Pancratiuskerk (foto rechts) en ze lieten een omgrachte vesting bouwen (later aangeduid als Landsfort). Door deze versterking kreeg Heerlen enige publiekrechtelijke vrijheden waardoor het een andere status had dan het omringende platteland. Voerendaal, Hoensbroek, Schaesberg en Nieuwenhagen behoorden tot het bestuurlijke 'Land van Herle'. In 1244 kwam Heerlen onder gezag van de hertogen van Brabant. Hoensbroek werd in 1388 van Heerlen afgesplitst en als 'heerlijkheid' overgedragen aan de heren van Hoensbroeck. In de 15e en 16e eeuw maakte het deel uit van een fortenlinie die door Brabant-Bourgondië was opgebouwd. Deze fortenlinie moest de expansiedrift van vorsten uit het Rijnland tegengaan. Voor de tweede maal in zijn historie vervulde Heerlen een rol als militaire post.
[bewerk] Vroegmoderne tijd
Schaesberg werd in 1619 verpand aan de graaf van Schaesberg. Pas in 1661, dertien jaar na het beëindigen van de tachtigjarige oorlog, werden Heerlen, Nieuwenhagen en Voerendaal Staats gebied, terwijl Schaesberg en Hoensbroek Spaans gebied werden. Uit deze eeuw stammen gebouwen als de Weltermolen, Oliemolen, Schandelermolen, Eyckendermolen, Caumermolen (alle watermolens), kasteel Terworm en Huis De Doom.
In 1793 maakten de Fransen een eind aan de versnippering van het land. Zij veroverden Heerlen en in 1795 stonden de Staten Generaal het gebied definitief aan Frankrijk af.
In 1814 werd Heerlen onderdeel van het Koninkrijk der Nederlanden. Bij de Belgische opstand in 1830 sloot het zich echter bij het Koninkrijk België aan, om in 1839 toch weer onder Nederlands gezag te komen.
[bewerk] Moderne geschiedenis
[bewerk] Recent verleden
In de 19e eeuw was Heerlen een tamelijk geïsoleerd dorp. Hoofdmiddel van bestaan was de landbouw, goede aan- en afvoerwegen ontbraken. Wilde men met de trein reizen, dan moest men eerst te voet naar Simpelveld (de lijn Aken-Maastricht) of Sittard (de lijn Maastricht-Roermond) om daar de trein te nemen. Men kon ook met de postwagen gaan naar Valkenburg, Sittard of Aken. Pas in 1896 kwam de spoorlijn Sittard-Heerlen-Herzogenrath tot stand, welke werd aangelegd door de spoorwegbouwer Henri Sarolea, die later met de gebroeders Honigmann de directie zou voeren van de Oranje-Nassaumijnen (Engels: Oranje Nassau Mijnen).
Die spoorlijn was dringend gewenst in verband met de exploitatie van steenkool. In 1894 was al begonnen met de aanleg van de Oranje- Nassaumijn I, 1899-1974, die vijf jaar later in productie ging. Op Heerlens grondgebied kwamen nog drie mijnen: de Oranje-Nassau III (1917-1973) te Heerlerheide, Oranje-Nassau IV (1927-1966) te Heksenberg en Staatsmijn Emma (1911-1973) in Treebeek (destijds grondgebied van de gemeente Heerlen). De bevolking neemt in korte tijd explosief toe: van een dorpje met 6646 inwoners in 1900 tot een stad van 32.263 inwoners in 1930. Voor al deze mensen uit binnen- en buitenland moesten huizen, scholen, winkels en een ziekenhuis gebouwd worden, wegen worden aangelegd enzovoorts, en dat alles in zeer korte tijd. Het is daarom niet verwonderlijk dat nog maar weinig historische gebouwen bewaard zijn gebleven. In de grote verandering van dorp tot stad vond men ze niet meer passen in een modern stadsbeeld en dus werden ze gesloopt. Beeldbepalend voor Heerlen in de mijnbouwperiode was de hoogste schoorsteen bij een steenkolenmijn. Deze schoorsteen werd in de volksmond aangeduid als Lange Jan, en was van zeer grote afstand al zichtbaar.
[bewerk] Heden
Momenteel herinnert nog maar weinig aan dat steenkool-verleden van de stad. De steenbergen zijn afgegraven en veranderd in woonwijken of parken, de koeltorens en grote schoorstenen zijn verdwenen. Het schachtgebouw van de Oranje-Nassau I is nog het meest in het oog springende en directe overblijfsel. Ook de vele wijken die in de jaren voor de Tweede Wereldoorlog zijn aangelegd, vormen nog steeds sprekende getuigen van die markante periode uit Heerlens geschiedenis. De enige overgebleven steenberg in originele staat (tevens van heel Nederland) ligt aan de rand van de Brunssummerheide, maar wordt 'bedreigd' met afgraving, omdat er kostbaar zilverzand onder ligt.
Wel zijn nog hier en daar in Heerlen markante gebouwen bewaard gebleven die herinneren aan de tijd dat Heerlen en de Oostelijke Mijnstreek een groeigebied was. In 1935 kwam een zeer befaamd geworden gebouw gereed, het Glaspaleis van opdrachtgever en lokale winkelier Peter Schunck.
Na jaren van verval en restauratie is het glaspaleis in 2004 weer in gebruik genomen, nu als cultureel centrum. Het gebouw staat midden in de stad, omgeven door de drie centrale pleinen: Bongerd (Markt), Kerkplein en Emmaplein. Het is een nationaal monument en volgens een klassering der Union of International Architects een van de duizend belangrijkste 20e eeuwse gebouwen ter wereld. Daarnaast hebben het gebouw en de restauratie vele onderscheidingen ontvangen. Een van de aspecten waarin het zijn tijd ver vooruit was is het energiegebruik. Al snel na de ingebruikname bleek dat de geïnstalleerde verwarming zelfs in de winter niet nodig was, omdat het als een broeikas werkt. Destijds was het het symbool van het meegaan van Heerlen in de vaart der volkeren en tegenwoordig is het het symbool van een (verhoopte) wedergeboorte na de bloeitijd van de mijnindustrie.
De massale immigratie in de mijnwerkerstijd heeft ertoe geleid dat de gemeenschap van Heerlen ingrijpend veranderd is. Andere Limburgers merken dit vooral aan de taalsituatie: nergens anders in Nederlands Limburg neemt het plaatselijk dialect zo'n marginale plaats in, al is het Heerlens nog niet verdwenen. Het Nederlands dat er gesproken wordt is echter zeer zwaar door het Limburgs beïnvloed; zie het artikel Heerlens Nederlands.
[bewerk] Musea en bezienswaardigheden
- Nederlands Mijnmuseum
- Oprichting, vormgeving en exploitatie door de stichting carboON. Cultureel erfgoed mijnbouwhistorie, gehuisvest in het énige Heerlense "UNESCO top 100" monument
- Thermenmuseum
- Glaspaleis
- Kasteel Hoensbroek
- Sint-Pancratiuskerk, waarvan de oudste delen uit de 12de eeuw dateren (o.a. de Schelmentoren) en andere delen uit de 13de eeuw, maar het overige uit de 19de eeuw
[bewerk] Bron
A.J. Welschen 2000-2005: Course Dutch Society and Culture, International School for Humanities and Social Studies ISHSS, Universiteit van Amsterdam (met toestemming)
[bewerk] Zie ook
|
|
|
|---|---|
|
Arcen en Velden | Beek | Beesel | Bergen | Brunssum | Echt-Susteren | Eijsden | Gennep | Gulpen-Wittem | Heerlen | Helden | Horst aan de Maas | Kerkrade | Kessel | Landgraaf | Leudal | Maasbree | Maasgouw | Maastricht | Margraten | Meerlo-Wanssum | Meerssen | Meijel | Mook en Middelaar | Nederweert | Nuth | Onderbanken | Roerdalen | Roermond | Schinnen | Sevenum | Simpelveld | Sittard-Geleen | Stein | Vaals | Valkenburg aan de Geul | Venlo | Venray | Voerendaal | Weert |
|
| Nederland | Provincies | Gemeenten | |
