Jasper Tournay
Van Wikipedia
Inhoud |
[bewerk] Een drukker voor dissenters
Jasper Tournay werd geboren omstreeks 1561 in de Zuidelijke Nederlanden. Zijn vader, Vincent, was boekbinder. Het gezin verhuisde in 1577 naar Antwerpen, waar Vincent zich bij het St. Lucasgilde aansloot. Hier maakte de jonge Jasper kennis met de beste Europese boekdrukkers, zoals bijvoorbeeld Christoffel Plantijn. Het geestelijke klimaat onder de bevolking veranderde geleidelijk door het geschreven woord naar meer liberale denkbeelden. Tegen de druk van de Spaanse repressie in, ontstonden denkbeelden over vrije gedachten en opvattingen. Deze invloed heeft Jasper Tournay daar waarschijnlijk ook opgedaan. Velen waren daarmee echter hun leven niet meer zeker en vertrokken naar het noorden, zo ook Tournay jr.
Tournay vestigde zich in 1584 eerst met een drukkerij in Delft, dat een bekende drukkersstad was. In Delft heerste echter geen geestelijke vrijheid, integendeel. Onder invloed van de gereformeerde predikant Arent Cornelisz. was er weinig ruimte voor afwijkende opvattingen. Daardoor bleef de productie van Tournay hier vermoedelijk ook beperkt tot maar twee uitgaven. Zelfs deze twee onschuldige werkjes, ( 'Prognosticum novum' en 'Een schone beschrijvinghe van vijf naestkomende jaeren [...]' ), maakte hem in de ogen van de orthodoxe calvinisten verdacht, zodat er dan ook tuchtprocedure's tegen hem werden gestart. De beschuldiging luidde: 'zich inlaten met voorspellingen en waarzegging'.
[bewerk] Naar Gouda
In Gouda trof Tournay een veel liberaler klimaat aan. Hij verhuisde waarschijnlijk nog in 1584 naar deze stad. Het Goudse stadsbestuur hield zich verre van gewetensdwang en liet ook geen kerkelijke bemoeienis toe in overheidszaken. Ook het niet-gereformeerde deel van de bevolking had vrijheden binnen de stad. Hij had zijn drukkerij, na eerst op andere adressen gewerkt te hebben, aan de Achter de Vischmarkt, vlakbij de Cralingerbrug bij de Lage Gouwe.
 |
| Achter de Vischmarkt |
Tournay eerste drie drukwerken in Gouda waren theologische verhandelingen, van de eigenzinnige, bijbelse humanist Dirck Volkertsz. Coornhert, die juist in die tijd in een opzienbarende polemiek verkeerde met de Delftse predikanten, Tilius, Donteclock en Arent Cornelisz. Deze werken waren:
- Aantekeningen eenigher plaatsen van de onderlinge der geboden Godes. Soo uuter Godtlijker Schrifture vergadert door D.V.Coornhert. Ghedruckt in de jare ons Heeren 1584.
- Van den aflaet Jesu Christi, ghesproken tot grootmakinghe van de Eere Godes ende Christi ende tot vorderinge van der menschen salicheyt. Gheschreven ende wtghegheven door D.V. Coornhert [...]. Ghedruckt in de jare ons Heeren 1584.
- Van de vreemde sonde, schulde, straffe, nasporinghe. Waerinne naecktelijck werd ontdeckt de rechte grondt ende oorsacke van de schadelijcke dolinghen, gheslopen in de leeringhen van de vrije wille, predestinatie ende justificatie [...]In druck ghegheven door D.V. Coornhert.
Tournay drukte, voorzichtigheidshalve, nog geen naam en plaats van de drukkerij af in deze boeken. In 1585 drukte Tournay echter al een werk van Coornhert met op de laatste bladzijde een volledig impressum. Het was het werk: Hemelwerck ofte quay toeverlaat, van 't volcomen onderhouden ende dadelyck wercken der gheboden Godes, niet hier, maar hierna [...] so eenighe Delftse predikanten dat leeren in een boecxken, ghenaamt Reden etc. volcomen wederleyt door D.V. Coormhert. [...] Ghedruckt ter goude, by Jaspar Tournay in de jare 1585 . In dat jaar gaf Tournay ook werken uit van andere omstreden auteurs, zoals van Caspar Coolhaes, predikant te Leiden en in conflict met de kerkeraad en stadsbestuur. Hij was daar in 1582 geexcommuniseerd. Ook het stadsbestuur van Gouda besteedde bij Tournay drukwerk uit, o.a. obligaties, paspoorten en het verdrag tussen de magistraat van Antwerpen en Alexander Farnese, hertog van Parma. Hiermee werd de overgave bezegeld van de stad Antwerpen aan de Spaanse koning.
Jasper Tournay wordt wel gezien als de 'lijfuitgever' van Coornhert. Een 55-tal boeken, (zie bibliografie Dirck Volkertsz Coornhert]]), zijn aan zijn pers toe te wijzen. Ook was hij uitgever van geschriften van de Remonstranten. Hij heeft zijn ambacht ten dienste gesteld van de verspreiding van afwijkende opvattingen. Via hem konden ook teksten van Sebastiaen Castellio, Franse humanist en later Genève bestrijder van Johannes Calvijn, worden verspreid iets wat in zijn eigen land niet mogelijk was.
In 1586 drukte hij van Coornhert het bekende 'Zedekunst, dat is Wellevenskunste' . Van diens 'Proces van ketterdoden' liet het Goudse stadsbestuur, een week na het overlijden van Coornhert in 1590, 10 exemplaren bij Prins Maurits bezorgen. De stadsrekeningen vermelden:
'1590. Betaelt Jasper Tournay, bouckdrucker, de somma van 7 gulden. over die coope van thien boucken genaempt: "'t proces van Ketterdooden", by dirck Volkertsz. Coorenhard in zyn leven uytgegeven jegens seker bouck Justij Lipsii, (uer et Seca) die duer last van Burgemeesteren gelevert zyn aen S. Excellentie van Nassau. Ordonn. 7 Nov. 1590 ... VII guld.' Dit was een duidelijke onderstreping van het principe van vrijheid van consciëntie tegenover het Stadhouderlijke gezag.
[bewerk] Naar Enkhuizen
Tot 1592 woonde Tournay nog in Gouda, maar door toenemende concurrentie moest hij zijn bedrijf stoppen. Kennelijk mede door het verlies van zijn belangrijkste auteur Coornhert. In 1594 werd hij ingeschreven als letterzetter in Leiden. In 1603 kreeg hij een goede aanbieding van de stad Enkhuizen om daar een drukkerij te beginnen met opdrachten voor het stadsbestuur met enige vrijheid voor ander werk. Hij nam dit aan maar hij was niet gelukkig met de aard van deze drukwerken. Zijn drukkersmerk werd dan ook een vrouwe Fortuna op een bol, omringd door de tekst: SPERO FORTUNAE REGRESSUM, hetgeen wil zeggen 'ik hoop dat het geluk terugkeert.
[bewerk] Terug naar Gouda
In 1608 keert hij weer terug naar Gouda, de stad waar de vrijheid hem zo bevallen was. In 1609 drukte hij opnieuw een dichtbundel van de schilder, schrijver en dichter Carel van Mander, (1548-1574). Hij vatte het plan op om de verzamelde werken van Coornhert, met enige nog niet uitgegeven werken, uit te geven. Dit was financieel een lastig probleem, maar uiteindelijk lukte het hem om in 1612 een eerste deel van 700 pagina's te drukken. Er volgden een aantal jaren met afwisselend succes, soms een jaar met maar twee werken, soms een jaar met wat meer. Dit alles waarschijnlijk onder invloed van de politieke situatie waarin het land verkeerde, de strijd van de Remonstranten en Contra-remonstranten. Door de opkomende invloed van de 'Contra's' werd de vrijheid van meningsuiting er niet beter op. De 'verzetting van de wet' in 1618 bracht voor remonstrants gezinden en voor alle niet-gereformeerden een donkere tijd. Velen werden verbannen en anderen vluchtten, na de nationale synode van Dordrecht in 1618-1619, naar het buitenland. Tournay werd daarmee beroofd van zijn belangrijkste auteurs. Op 16 juni 1618 vaardigden de Staten van Holland een plakkaat uit, dat alle boekdrukkers verbood ongewenste geschriften te drukken of te verkopen. Tevens moesten ze een nieuwe eed afleggen bij hun Magistraat en werd er een censuur ingesteld.
Een der eerste drukkers die in aanvaring kwam met deze nieuwe wetgeving was Jasper Tournay. Een door hem gedrukt pamflet 'Provisionele openinghe' werd al een dag na afkondiging van de wet verboden en als lasterlijk aangeduid. Alle exemplaren werden uit de handel genomen en een grote beloning (FL. 500) werd uitgeloofd voor aangifte van auteur of drukker. Tournay had zijn drukkerschap echter verdoezeld zodat vervolging uitbleef. Op 8 juli 1618 moest Jasper Tournay zich op het Goudse stadhuis laten registreren en de eed afleggen. Hierna zag hij zich gedwongen om alleen nog maar 'veilige' geschriften te drukken, hoewel dat hem zwaar viel. Dat is af te leiden uit de verzoeken die hij richtte tot het stadsbestuur, om toestemming voor bepaalde geschriften. Het stadsbestuur durfde hem hiervoor echter geen toestemming te verlenen.
Hij drukte in die jaren vrijwel alleen nog in opdracht van anderen. Tot aan zijn dood, een dag na die van zijn vrouw Haesgen Ariens op 5 juni 1635, heeft hij de drukkerij draaiende weten te houden. Hij wordt gezien als een belangrijk drukker van Gouda tot 1630. Zeker is hij een productief boekdrukker geweest.
