Oeraalse talen
Van Wikipedia
De Oeraalse talen vormen een taalfamilie die bestaat uit ongeveer dertig talen, met samen ongeveer 20 miljoen sprekers.
De naam verwijst naar de locatie van de Urheimat van de taalgroep, waarvan de meeste taalkundigen aannemen dat deze in de buurt van het Oeralgebergte lag. De Urheimat is het gebied waar de sprekers van het Proto-Oeraals, de gemeenschappelijke voorouder van alle Oeraalse talen, moeten hebben gewoond.
De huidige Oeraalse talen worden gesproken in Estland, Finland en Hongarije en als minderheidstalen in Rusland, Noorwegen en Zweden en in alle buurlanden van Hongarije. De talen met de meeste sprekers zijn achtereenvolgens het Hongaars, het Fins en het Estisch.
Inhoud |
[bewerk] Stamboom
Hoewel de interne structuur van de Oeraalse talen al sinds deze familie werd voorgesteld ter discussie staat, worden de twee subfamilies, de Finoegrische talen en Samojeedse talen, algemeen erkend als van elkaar gescheiden. Hun gezamenlijke prototaal is het Proto-Oeraals.
Er is vaak geprobeerd om relaties tussen de Oeraalse talen en andere taalfamilies te vinden. Het minst controversiële voorstel is een verwantschap met het Joekagiers, een familie van twee talen die in Oost-Siberië worden gesproken. In de negentiende eeuw werd ook verwantschap met de Altaïsche talen aangenomen, maar deze wordt tegenwoordig doorgaans verworpen, zij het dat sommige onderzoekers beide families (waarvan de Altaïsche op zichzelf ook niet vrij van controverse is) in een breder kader plaatsen: dergelijke "superfamilies" zijn het Nostratisch en het "Proto-World". Al dan niet binnen het Nostratisch wordt ook verwantschap voorgesteld tussen het Oeraals en het Indo-Europees en tussen het Oeraals en het Eskimo-Aleoetisch.
[bewerk] Onderverdeling van de taalfamilie
De traditionele onderverdeling van de Oeraalse talen is als volgt:
- Noord-Samojeedse talen
- Enets of Jenissej-Samojeeds — Bijna uitgestorven
- Nenets of Joeraak(-Samojeed)s
- Nganasaans of Tavgi-Samojeeds
- Joerats
- Zuid-Samojeeds
- Kamassisch — Uitgestorven (1989)
- Matorisch — Uitgestorven (19e eeuw)
- Selkoeps
- Oegrische talen
- Hongaars
- Ob-Oegrische talen
- Ostjaaks of Chanti(sch)
- Wogoels of Mansi(sch)
- Fins-Permische talen
- Permische talen
- Zurjeens (Komi)
- Komi-Permjaaks
- Oedmoerts of Wotjaaks
- Fins-Wolgaïsche talen (Fins-Tsjeremisisch, Fins-Marisch)
- Mari of Tsjeremissisch
- Mordwiens
- Moeromisch — Uitgestorven
- Fins-Samische talen
- Samisch of Laps
- West-Samisch
- Zuid-Samisch
- Ume-Samisch — Bijna uitgestorven
- Lule-Samisch
- Pite-Samisch — Bijna uitgestorven
- Noord-Samisch
- Oost-Samisch
- Kainuu-Samisch — Uitgestorven
- Kemi-Samisch — Uitgestorven
- Inari-Samisch
- Akkala-Samisch — Uitgestorven (21e eeuw)
- Kildin-Samisch
- Skolt-Samisch
- Ter-Samisch — Bijna uitgestorven
- West-Samisch
- Oostzeefinse talen
- Estisch, waaronder:
- Võro (Zuidestisch)
- Wepsisch
- Wotisch — Bijna uitgestorven
- Lijfs — Bijna uitgestorven
- Ingrisch — Bijna uitgestorven
- Samisch of Laps
- Permische talen
[bewerk] Typologie
Typische karakteristieken van de Oeraalse talen zijn
- veelvuldig gebruik van onafhankelijke suffixen (agglutinatie) en achterzetsels
- in verband daarmee een groot aantal naamvallen (13-14 gemiddeld), bijvoorbeeld
- Fins (15)
- Hongaars (18)
- Wepsisch (24)
- Komi (27)
- het voorkomen van klinkerharmonie
- het ontbreken van een grammaticaal geslacht
- het voorkomen van een negatief werkwoord
- palatalisatie van medeklinkers
- het ontbreken van tonaliteit
- het gebruik van possessiefsuffixen in plaats van bezittelijke voornaamwoorden
- het voorkomen van een dualis in een aantal takken (Samojeeds, Ob-Oegrisch en Samisch)
- het ontbreken van een werkwoord voor "hebben". Dit concept wordt weergegeven met de constructie "bij mij is...".
- de klemtoon ligt in de meeste talen op de eerste lettergreep.
- het gebruik van enkelvoud na een telwoord
Niet alle Oeraalse talen vertonen al deze kenmerken: het negatieve werkwoord komt in de Oegrische tak niet voor en is in het Estisch onvervoegbaar geworden, de dualis beperkt zich tot het Samojeeds het Ob-Oegrisch en het Samisch). Het is ook niet zo dat al deze kenmerken in het Proto-Oeraals al (in dezelfde mate) voorhanden waren: het naamvalssysteem van het Proto-Oeraals was aanzienlijk beperkter dan in de meeste huidige dochtertalen en het voorkomen van een dualis in het Proto-Oeraals is omstreden.
Naast bovengenoemde en grotendeels overerfde overeenkomsten in hun grammaticale structuur komt ook de woordenschat van de Oeraalse talen voor een belangrijk deel overeen. Hoewel latere leenwoorden (vooral uit Slavische en Turkse talen) het aantal overerfde Oeraalse woorden in aantal hebben overvleugeld, zijn het vooral de basiswoorden die zich in de talen hebben kunnen handhaven. Hiertoe behoren onder meer de veel gebruikte woorden voor lichaamsdelen en natuurverschijnselen, persoonlijke voornaamwoorden, telwoorden en elementaire werkwoorden (eten, drinken, geven, brengen etc.).
Ook in hun morfologie hebben de Oeraalse talen gemeenschappelijke elementen bewaard: morfologie is beter dan de woordenschat bestand tegen vreemde invloeden. Zo hebben de moderne Oeraalse talen de Proto-Oeraalse naamvalsuitgangen, persoonsuitgangen en meervoudsuitgangen voor een groot deel bewaard.
[bewerk] Overeenkomsten
| Nederlands | Fins | Ests | Võro | Noord-Samisch | Inari-Samisch | Erzja | Mari | Komi | Chanti | Hongaars | Nenets |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| hart | sydän, sydäm- | süda, südam- | süä, süäm- | čotta, čoddaga | - | śed´ej (also dialects in śäd´ej and śed´eŋ) | šüm- | śələm | səm | szív | sēw |
| schoot | syli | süli | salla, sala | sollâ | sel´ (also dialects in säl´) | šəl | syl | jöl | öl | - | |
| ader | suoni | soon | suuń, soonõ- | suotna, suona | suonâ | san | šön | sən | jan | ín 'sinew, tendon' | tēn |
| gaan | mennä, men- | minna, min- | minnäq, min- | mannat | moonnâđ | - | mija- | mun- | mən- | menni, megy | min- |
| vis | kala | kala | kala | guolli, guoli | kyeli | kal | kol | - | kul | hal | xal'ä |
| hand | käsi, käte- gen. käden, part. kättä |
käsi, kät- gen. käe, part. kätt |
käsi, kät- gen. käe, part. kätt |
giehta, gieđa | kietâ | ked´ | kö | ki | köt | kéz | - |
| oog | silmä | silm, silma- | silm, silmä- | čalbmi, čalmmi | čalme, šalme | śel´me (also dialects in śäl´me) | šinča | śin | sem | szem | sew |
| been | jalka | jalg | jalg | juolgi, juolggi | jyel´gi | jalgo 'on foot' | jol | gyalog 'on foot' | |||
| been | láb | laamp(a) (Selkup) | |||||||||
| vader | isä | isa | esä | áhčči, áhči | eeči | ős 'ancestor' | niiśe | ||||
| vuur | tuli | tuli, tule- | tuli, tulõ- | dolla | tullâ | tol | tul | ti̮l | tűz | tuu | |
| tand | (pii) | (pii) | bátni * | pääni * | pej (also dialects with peŋ and päj) | püj | piń | pöŋk, peŋk | fog |
* Heeft mogelijk niet dezelfde etymologische voorsprong.
[bewerk] Bibliografie
- Abondolo, Daniel (ed., 1998), The Uralic Languages, London and New York, ISBN 0-415-08198-X.
- Collinder, Björn (1957), Survey of the Uralic Languages, Stockholm.
- Collinder, Björn (1960), An Etymological Dictionary of the Uralic Languages, Stockholm.
- Décsy, Gyula (1990), The Uralic Protolanguage: A Comprehensive Reconstruction, Bloomington, Indiana.
- Laakso, Johanna (1992), Uralilaiset kansat (Uralic Peoples), Porvoo – Helsinki – Juva, ISBN 951-0-16485-2.
- Rédei, Károly (ed.) (1986-88), Uralisches etymologisches Wörterbuch (Uralic Etymological Dictionary), Boedapest.
- Sammallahti, Pekka, Matti Morottaja (1983): Säämi – suoma – säämi škovlasänikirje (Inari Sami – Finnish – Inari Sami School Dictionary). Helsset/Helsinki: Ruovttueatnan gielaid dutkanguovddaš/Kotimaisten kielten tutkimuskeskus, ISBN 951-9475-36-2.
- Sammallahti, Pekka (1993): Sámi – suoma – sámi sátnegirji (Northern Sami – Finnish – Northern Sami Dictionary). Ohcejohka/Utsjoki: Girjegiisá, ISBN 951-8939-28-4.
- Sauvageot, Aurélien (1930), Recherches sur le vocabulaire des langues ouralo-altaïques (Research on the Vocabulary of the Uralo-Altaic Languages), Paris.
- Önija komi kyv. (Modern Komi language) Morfologia/Das’töma filologijasa kandidat G.V.Fed'un'ova kipod ulyn. — Syktyvkar: Komi n’ebög ledzanin, 2000. — 544 s. ISBN 5-7555-0689-2.
[bewerk] Externe links
- SURI / Information Center of Finno-Ugric Peoples
- Ethnologue’s Uralic Family Tree
- Classificatie en aantallen sprekers (T. Salminen)
- Frequently Asked Questions about Finno-Ugrian Languages (J. Laakso)
- Uralic Page (M. de Smit) met uitgebreide collectie verdere links
De oorspronkelijke versie van dit artikel was een vertaling uit de Engelstalige Wikipedia
