Odkrycia i badania Antarktydy
Z Wikipedii
Spis treści |
[edytuj] Odkrycie Antarktydy
Już od czasów Ptolemeusza spodziewano się istnienia ogromnej masy lądowej na południowej półkuli. Jednakże legendarna Terra Australis nie miała nic wspólnego z Antarktydą, kontynent ten zaś pozostał nie odkryty prawie do połowy XIX wieku, głównie z powodu trudnej żeglugi po otaczających wodach.
Pierwszym, który wpłynął na wody antarktyczne był Jean-Baptiste Charles Bouvet, który w 1739 odkrył wyspę (nazwaną później Wyspą Bouveta) na południowym Atlantyku, leżącą jednak daleko poza kołem polarnym. James Cook latach 1733-1755 dwukrotnie przekroczył południowe koło podbiegunowe. Jednak z powodu trudności nawigacyjnych w tłoku lodowym musiał zawrócić z drogi.
Gdy rozwiały się nadzieje na odnalezienie Terra Australis zaniechano także wypraw na południe. Kolejna seria odkryć zainicjowana w 1819 przez Williama Smitha, związana była z poszukiwaniem nowych łowisk wielorybów. Smith odkrył Szetlandy Południowe leżące na szerokości 62°S, a w 1820 północne wybrzeża Ziemi Grahama, części lądu Antarktydy. W 1821 angielski wielorybnik Powell odkrył Orkady Południowe, a wkrótce potem odkryto pozostałe grupy wysp wokół Ziemi Grahama. W tym czasie do odkryć włączyli się Rosjanie. Car Aleksander I zadekretował wyprawę polarną, której kierownictwo objął Faddiej Bellingshausen. Jego wyprawa w latach 1819-1821 opłynęła całą Antarktydę wielokrotnie zbliżając się do brzegów na odległość wzroku - pierwszy raz w 1820. Ta data może być więc uznana za oficjalne odkrycie siódmego kontynentu. Dalsze odkrycia następowały głównie za sprawą łowców wielorybów:
- 1823 - James Wedell osiągnął 74°15'S odkrywając akwen nazwany potem Morzem Wedella.
- 1831-1832 - John Biscoe odkrył Ziemię Enderby we wschodniej Antarktyce, Ziemię Grahama i Wyspy Biscoe u zachodnich wybrzeży kontynentu.
- 1834 - kapitan Peter Kemp odkrył Ziemię Kempa na wschodzie.
- 1838 - John Balleny odkrył Wyspy Balleny'ego oraz dalsze odcinki wybrzeża od strony Nowej Zelandii.
[edytuj] Badania Antarktydy
Lata 1840-1841 są przełomowymi w historii odkryć Antarktydy. Wtedy to prawie trzy niezależne wyprawy zainicjowały badania naukowe kontynentu. Bezpośrednim celem wypraw było ustalenie położenia bieguna magnetycznego. Celu tego nie udało się zrealizować, przy okazji jednak dokonano istotnych odkryć geograficznych:
- 1840 - Charles Wilkes odkrył rozległą Ziemię Wilkesa połóżona daleko na południe.
- 1840 - Jules-Sebastien Dumont d'Urville badał wybrzeża, których część nosi nazwę Wybrzeże Adeli od imienia żony odkrywcy.
- 1841 - James Clark Ross odkrył Morze Rossa, barierę lodową zwaną Barierą Rossa, Ziemię Wiktorii (nazwaną tak na cześć panującej wtedy królowej Anglii), oraz wulkanu Erebus na Wyspie Rossa. Największą jednak zasługą Rossa było udowodnienie, iż Antarktyda jest lądem stałym, nie tylko lodową czapą wokół bieguna południowego.
Te trzy wielkie wyprawy wniosły olbrzymi wkład w rozwój wiedzy o Antarktydzie, lecz jednocześnie trudności, jakie napotkały, były tak zniechęcające, że nastąpiła ponad sześćdziesięcioletnia przerwa w wyprawach badawczych. Wody polarne stały się znów domeną wielorybników. Nieliczne i mniej istotne odkrycia dokonane w tym okresie to:
- 1874 - George Nares prowadził badania oceanograficzne na wodach antarktycznych.
- 1893 - Carl Larsen dotarł do Ziemi Ludwika Filipa, odkrył też Ziemię Oskara II oraz Ziemię Foyn.
24 stycznia 1895 nastąpił kolejny moment przełomowy. Dotąd Antarktydę oglądano od strony morza. Tego dnia Henryk Bull wylądował na kontynencie na Półwyspie Adare'a na Ziemi Wiktorii. Jeden z uczestników jego wyprawy Carsten Borchgrevink odkrył tam algi, pierwsze ślady życia biologicznego w strefie polarnej.
Przełom wieków XIX i XX to powrót do ściśle naukowych badań kontynentu. Pierwszą tego typu wyprawą była ekspedycja Belgica pod dowództwem Adriena de Gerlache, w której brało udział dwóch polskich uczonych: Antoni Bolesław Dobrowolski i Henryk Arctowski. Prowadziła ona badania na zachodnim wybrzeżu Ziemi Grahama i dokonała pierwszego zimowania na Antarktydzie. Odkryto także Archipelag Palmera.
W 1899 Carsten Borchgrevink dokonał kolejnego zimowania i w 1900 wyprawił się w głąb lądu do szerokości 78°50'S udowadniając w ten sposób możliwość lądowych wypraw.
Po Międzynarodowych Kongresach Geograficznych w Londynie (1895) i Berlinie zainicjowano międzynarodowe, skoordynowane wysiłki na rzecz badań Antarktydy. W wyniku tej koordynacji w latach 1901-1905 w rejon podbiegunowy wyruszyło pięć wypraw ze ściśle określonym programem badawczym:
- 1901-1904 - angielska wyprawa Discovery Roberta Scotta prowadziła badania na Morzu Rossa oraz Ziemi Wiktorii i dotarła na saniach aż do 82°17'S.
- 1901-1903 - niemiecka wyprawa Gauss pod kierownictwem Ericha von Drygalski odkryła i zbadała Ziemię Wilhelma II we wschodniej Antarktydzie.
- 1901-1903 - szwedzka wyprawa Antarctic po wielu przeszkodach odkryła połączenie lądowe pomiędzy Ziemią Grahama a Ziemią Ludwika Filipa oraz poczyniła cenne odkrycia z zakresu glacjologii i paleontologii.
- 1901-1905 - szkocka wyprawa Scotia pod kierownictwem Williama Bruce'a badała linię brzegową na Ziemi Coatsów.
- 1901-1905 - francuska wyprawa Francaise Jean-Baptiste Charcota odkryła Ziemię Laubeta.
Pięć wielkich wypraw, choć dokonały pewnego dzieła odkrywczego, zostało jednak uznanych za porażkę, ponieważ przy olbrzymim wysiłku organizacyjnym i materialnym wyniki były dość skromne. Nie osiągnięto też zamierzonego celu, a mianowicie dotarcia do bieguna geograficznego i zlokalizowania bieguna magnetycznego. Kolejną serię wypraw w tym celu zainicjował Ernest Shackleton w 1908-1909. Wyprawa jego, nie osiągając bieguna, dotarła do szerokości 88°23'S. W tym samym czasie inna część jego ekspedycji pod kierownictwem Douglasa Mawsona ostatecznie zlokalizowała biegun magnetyczny w punkcie 72°25'S i 154°16'E o 40 km od wyznaczonego teoretycznie przez Carla Friedricha Gaussa.
W latach 1908-1910 Jean-Baptiste Charcot zorganizował swą drugą wyprawę, w czasie której badał obszary pomiędzy Ziemią Loubeta a Ziemią Edwarda VII.
W latach 1911 i 1912 wysiłki zdobycia bieguna południowego zostały wreszcie zwieńczone sukcesem. W kierunku bieguna wyruszyły niemal jednocześnie dwie wyprawy. Wyścig wygrał Roald Amundsen docierając tam 16 grudnia 1911. Robert Scott dotarł tam miesiąc później 18 stycznia 1912; niestety zginął w drodze powrotnej z powodu zbyt małych zapasów.
W następnych latach, wyprawa za wyprawą, pojawiają się na morzach otaczających Antarktydę:
- 1911 - Nobu Shirase na czele pierwszej japońskiej ekspedycji prowadzi badania w Zatoce Wielorybiej.
- styczeń 1912 - Wilhelm Filchner na statku Deutschland odkrywa Wybrzeże Luitpolda.
- listopad 1912 - Douglas Mawson z pierwszą, tragicznie zakończoną australijską wyprawą do Ziemi Jerzego V. Pierwszy raz do komunikacji użyte jest radio.
- październik 1915 - Ernest Shackleton wyrusza w tragicznie zakończoną wyprawę w poprzek kontynentu. Ponawia swe próby aż do swej tragicznej śmierci w styczniu 1922, odkrywając w tym czasie wiele nowych obiektów w różnych częściach kontynentu.
- listopad 1928 - George Hubert Wilkins dokonuje pierwszego przelotu nad Antarktydą.
- październik 1929 - połączone brytyjska, nowozelandzka i australijska wyprawy pod kierownictwem Douglasa Mawsona odkrywają Ziemię MacRobertsona.
- 28 listopada 1929 - Richard Byrd dokonuje pierwszego przelotu nad biegunem południowym.
- 1 grudnia 1929 - norweska wyprawa Larsa Christensena ląduje na Wyspie Bouveta i jednocześnie ogłasza akt jej inkorporacji do Norwegii.
- listopad 1935 - Amerykanin Lincoln Ellsworth dokonuje pierwszego przelotu w poprzek kontynentu.
[edytuj] Współczesne badania Antarktydy
Także w grudniu 1947 roku Finn Ronne zorganizował prywatną ekspedycję mającą swoją bazę na Stonnington - badała lodowy Szelf Filchnera. W 1950 międzynarodowa ekspedycja szwedzko-brytyjsko-norweska badała Ziemię Królowej Maud. Wreszcie w 1957 na wzór dwóch wcześniejszych operacji zorganizowano trzecią, najdalej posuniętą operację Deepfreeze. Po raz kolejny zaplecze logistyczne dostarczyła armia amerykańska, a w ekspedycji wzięły udział setki uczonych z 67 krajów. Ekspedycja trwała 18 miesięcy, a jej wyniki były imponujące.
W grudniu 1959 w ramach Międzynarodowego Roku Geofizycznego w Waszyngtonie podpisano Porozumienie Antarktyczne (Antarctic Treaty), które zapewniało eksterytorialność wszystkich ziem na południe od równoleżnika 60°S i dostęp do tych terenów dla całej światowej społeczności naukowej.
Od tego czasu powstały i działają do dziś dziesiątki stacji badawczych należących do różnych krajów, między innymi Polska Stacja Antarktyczna im. Henryka Arctowskiego.
