Thể chế Đại nghị
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
Thể chế đại nghị hoặc Đại nghị chế với đặc điểm là nhánh hành pháp của chính quyền phụ thuộc vào sự hậu thuẫn trực tiếp hoặc gián tiếp của quốc hội, thường được biểu thị qua quyền bỏ phiếu tín nhiệm. Như thế, không có sự phân biệt rạch ròi giữa nhánh hành pháp và nhánh lập pháp, dẫn đến tình trạng thiếu sự giám sát và cân bằng quyền lực là nguyên lý căn bản trong thể chế tổng thống. Tuy nhiên, đại nghị chế thường được tán dương, khi so sánh với tổng thống chế, là do tính linh hoạt và nhanh nhạy đối với phản ứng của công luận. Mặc khác, hệ thống này thường bị xem là thiếu ổn định như trong trường hợp của nền Cộng hòa Weimar của Đức và Đệ Tứ Cộng hòa của Pháp. Trong thể chế đại nghị có sự phân biệt rõ ràng giữa chức danh đứng đầu chính phủ và chức danh đứng đầu nhà nước, với thủ tướng là người đứng đầu chính phủ và người đứng đầu nhà nước thường là một nhân vật được bổ nhiệm hoặc một quân vương với chút ít quyền lực hoặc chỉ là một vị trí có tính nghi lễ. Dù vậy, một số quốc gia theo đại nghị chế đã thiết lập chức vụ tổng thống dân cử là người đứng đầu nhà nước với một số thẩm quyền nhằm duy trì thế cân bằng quyền lực cho hệ thống chính trị (gọi là thể chế cộng hòa đại nghị).
Trong số các quốc gia theo đại nghị chế có những nước được cai trị bởi một liên minh cầm quyền cấu thành bởi nhiều chính đảng, do chế độ bầu cử đại biểu theo tỷ lệ (proportional representation). Trong khi đó, những nước chấp nhận hệ thống chọn ra một đại biểu cho một đơn vị bầu cử (first past the post) thường có chính phủ được thành lập bởi một chính đảng. Anh Quốc là một thí dụ cho trường hợp này. Kể từ sau Đệ Nhị Thế chiến, chỉ có một kỳ tổng tuyển cử (tháng 1 năm 1974) mà không có chính đảng nào giành được thế đa số tại quốc hội. Song, các thể chế đại nghị tại châu Âu đại lục chấp nhận hệ thống đại diện theo tỷ lệ, thường dẫn đến các kết quả bầu cử mà không có chính đảng nào có thể giành được thế đa số.
Đại thể, hiện có hai hệ thống dân chủ đại nghị:
- Hệ thống Westminster hoặc Mô hình Westminster được chấp nhận rộng rãi trong vòng các quốc gia thuộc Khối Thịnh vượng chung Anh. Quốc hội tại các nước này thường tranh cãi quyết liệt trong các kỳ họp, và phiên họp toàn thể thường không quan trọng bằng các ủy ban của quốc hội. Một số quốc hội được bầu theo hệ thống một đại diện cho một đơn vị bầu cử (Úc, Canada, Ấn Độ và Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland), trong khi những nước khác chọn hệ thống đại diện theo tỷ lệ như Cộng hòa Ireland và New Zealand. Dù bầu phiếu theo hệ thống đại diện theo tỷ lệ, cử tri cũng bầu cho từng ứng viên cụ thể chứ không chọn một danh sách của một chính đảng. Mô hình này dành chỗ cho sự phân quyền nhiều hơn mô hình Tây Âu, nhưng vẫn là không đáng kể nếu so với hệ thống bầu cử tại Hoa Kỳ.
- Mô hình Đại nghị Tây Âu (Tây Ban Nha, Đức) có khuynh hướng tạo ra một cơ chế tranh luận dẫn đến sự đồng thuận. Hệ thống bầu cử đại diện theo tỷ lệ được áp dụng tại đây. Các ủy ban quốc hội tại những nước này ngày càng có nhiều quyền lực hơn kỳ họp toàn thể. Mô hình đại nghị này đôi khi được gọi là Mô hình Tây Đức – vì nó được sử dụng tại Quốc hội Tây Đức, về sau là nước Đức thống nhất.
Cũng có một mô hình tổng hợp, phối hợp các yếu tố từ tổng thống chế và đại nghị chế, như thể chế của nền Đệ Ngũ Cộng hòa của Pháp. Kể từ đầu thập niên 1990, nhiều quốc gia Đông Âu chấp nhận mô hình này.
Mục lục |
[sửa] Ưu điểm
Người ta tin rằng hệ thống nghị viện tạo điều kiện thuận lợi cho tiến trình thông qua các dự luật, bởi vì nhánh hành pháp trực tiếp hoặc gián tiếp phụ thuộc vào sự ủng hộ của nhánh lập pháp, và thường cấu thành bởi các thành viên quốc hội. Trong thể chế tổng thống, người đứng đầu nhánh hành pháp hoàn toàn độc lập với quốc hội. Như thế, nếu hành pháp và lập pháp chịu kiểm soát bởi hai chính đảng đối lập nhau sẽ dẫn đến tình trạng bế tắc. Cựu Tổng thống Hoa Kỳ Bill Clinton thường xuyên đối đầu với vấn nạn này từ khi Đảng Cộng hòa kiểm soát Quốc hội suốt phần lớn thời gian Clinton ngồi trong Tòa Bạch Ốc. Cũng có khi tổng thống phải đối diện với vấn nạn này dù đảng của ông chiếm đa số tại Quốc hội như trường hợp của Tổng thống Jimmy Carter.
Nhằm mục đích dễ dàng thông qua các dự luật, thể chế đại nghị xem ra có sức hấp dẫn đối với những quốc gia bị phân hóa trong các lĩnh vực như chủng tộc, màu da, hoặc ý thức hệ. Trong thể chế tổng thống, mọi quyền lực hành pháp đều tập trung trong tay của tổng thống, trong khi hệ thống đại nghị phân bổ quyền lực cho một tập thể. Năm 1989, khi Thỏa hiệp Taif được ký kết nhằm dành cho cộng đồng Hồi giáo nhiều quyền lực hơn, Lebanon đã từ bỏ thể chế nửa tổng thống, với quyền lực tập trung vào tổng thống, để chấp nhận một thể chế có cấu trúc tương đồng với hệ thống đại nghị. Tương tự, Iraq bác bỏ tổng thống chế vì e ngại thể chế này sẽ tập trung quyền lực vào cộng đồng Shiite.
Trong tác phẩm Hiến pháp Anh Quốc, Walter Bagehot tán dương đại nghị chế vì thể chế này kiến tạo nhiều cuộc tranh luận nghiêm túc, cho phép diễn ra sự chuyển đổi quyền lực mà không cần tổ chức bầu cử, và không giới hạn việc tổ chức bầu cử trong những thời hạn cố định. Theo Bagehot, các kỳ bầu cử được ấn định bốn năm một lần theo cách của Hoa Kỳ là không tự nhiên.
Các học giả như Juan Linz, Fred Rígg, Bruce Ackerman, và Robert Dahl cho rằng thể chế đại nghị giúp hạn chế những biến động chính trị dẫn đến sự sụp đổ các chế độ cầm quyền. Họ chỉ ra rằng kể từ Đệ Nhị Thế chiến, hai phần ba các nước thế giới thứ ba với chính quyền đại nghị đã chuyển đổi thành công sang dân chủ. Ngược lại, không một nước nào thuộc thế giới thứ ba theo tổng thống chế đã chuyển đổi thành công để trở thành một nền dân chủ mà không xảy ra đảo chính hoặc thay đổi hiến pháp. Theo Bruce Ackerman, có ba mươi quốc gia đã thử nghiệm hệ thống kiểm tra và cân bằng quyền lực kiểu Mỹ, và “Tất cả những nước này, không có ngoại lệ, đều phải trải qua những cơn ác mộng triền miên”.
Một nghiên cứu mới đây của Ngân hàng Thế giới nhận ra rằng thể chế đại nghị có thể kìm giữ nạn tham nhũng ở mức độ thấp [1].
[sửa] Phê phán
Các phê phán tập trung vào sự kiện với thể chế đại nghị người dân không thể bầu trực tiếp người đứng đầu chính phủ. Trong một số trường hợp, cử tri tỏ ra ngạc nhiên về nhân vật được chọn vào ghế thủ tướng. Với thể chế tổng thống, người dân trực tiếp chọn tổng thống, hoặc bầu ra một cử tri đoàn để chọn tổng thống. Với thể chế đại nghị, thủ tướng được chọn bởi giới lãnh đạo của đảng cầm quyền.
Một khía cạnh khác của đại nghị chế thu hút sự chỉ trích là mối quan hệ giữa nhánh hành pháp và nhánh lập pháp. Do thiếu sự phân biệt rạch ròi trong hành xử quyền lực, nhiều người cho rằng thể chế đại nghị tập trung quá nhiều quyền lực vào thiết chế hành pháp, dẫn đến cảm nghĩ cho rằng nhánh lập pháp và nhánh tư pháp không đủ mạnh để hành xử quyền kiểm tra và cân bằng quyền lực đối với nhánh hành pháp.
Tại Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland, Thủ tướng vẫn được xem là “người đứng đầu giữa những người bình đẳng” trong nội các. Tuy nhiên, theo tạp chí The Economist và cựu dân biểu Graham Allen, ngày nay thủ tướng có quá nhiều quyền lực đến nỗi có thể khống chế chính phủ và bỏ qua quyền lãnh đạo tập thể. Thay vì là “người đứng đầu giữa những người bình đẳng”, thủ tướng Anh hiện nay trông giống “Mặt trăng giữa các vì sao”, theo cách nói của The Economist. “Thay vì sự cân bằng quyền lực cách lành mạnh, chúng ta đang có một viên chức hành pháp (thủ tướng) lừng lững như một con tinh tinh nặng 800 pound (364 kg) đứng giữa nhánh lập pháp và tư pháp đang khô héo dần”. (Allen, 12)
Dù có thể có những thủ tướng đầy quyền lực như ở Anh, hoặc có những chính đảng có ảnh hưởng thống trị như tại Nhật Bản, thể chế đại nghị nhiều lúc vẫn có thể rơi vào tình trạng bất ổn. Những người chỉ trích thường trưng dẫn trường hợp Israel, Ý, Đệ Tứ Cộng hòa Pháp và nước Đức Weimar như là thí dụ về những chính phủ liên hiệp không ổn định. Song, những người ủng hộ đại nghị chế lập luận rằng tình trạng bất ổn là hệ quả của hệ thống bầu cử đại diện theo tỷ lệ, nền văn hóa chính trị và sự phân cực trong cử tri đoàn.
Mặc dù Walter Bagehot tán dương đại nghị chế vì thể chế này cho phép tổ chức tuyển cử vào bất kỳ thời điểm nào, việc thiếu một lịch trình cố định cho các kỳ bầu cử vẫn thường bị lạm dụng. Trong một số hệ thống chính trị như tại Anh, đảng cầm quyền có thể tổ chức bầu cử bất cứ thời điểm nào thuận lợi cho họ, và không chịu tổ chức bầu cử vào những lúc ảnh hưởng của họ bị sút giảm trong lòng dân chúng. Như thế, bằng cách chọn lựa thời điểm thích hợp để tổ chức bầu cử, một chính đảng trong thể chế đại nghị có thể kéo dài thời gian cầm quyền, là điều không thể có trong thể chế tổng thống.
[sửa] Danh sách quốc gia theo thể chế đại nghị
[sửa] Một viện
| Quốc gia | Nghị viện |
|---|---|
| Albania | Kuvendi |
| Bangladesh | Jatiyo Sangshad |
| Bulgaria | National Assembly |
| Burkina Faso | National Assembly |
| Croatia | Sabor |
| Đan Mạch | Folketing |
| Dominica | House of Assembly |
| Estonia | Riigikogu |
| Phần Lan | Parliament |
| Hi Lạp | Hellenic Parliament |
| Hungary | National Assembly |
| Iceland | Althing |
| Israel | Knesset |
| Latvia | Saeima |
| Lithuania | Seimas |
| Malta | House of Representatives |
| Moldova | Parliament |
| Mông Cổ | State Great Hural |
| New Zealand | Parliament |
| Na Uy | Storting |
| Papua New Guinea | National Parliament |
| Bồ Đào Nha | Assembly of the Republic |
| Saint Kitts và Nevis | National Assembly |
| Saint Vincent và the Grenadines | House of Assembly |
| Singapore | Parliament |
| Slovakia | National Council |
| Thụy Điển | Riksdag |
| Tanzania | National Assembly |
| Thổ Nhĩ Kỳ | Grand National Assembly |
[sửa] Lưỡng viện
| Quốc gia | Nghị viện | Thượng viện | Hạ viện |
|---|---|---|---|
| Australia | Parliament | Senate | House of Representatives |
| Áo | Parliament | Federal Council | National Council |
| Antigua và Barbuda | Parliament | Senate | House of Representatives |
| Bahamas | Parliament | Senate | House of Assembly |
| Barbados | Parliament | Senate | House of Assmebly |
| Belize | National Assembly | Senate | House of Representatives |
| Bỉ | Federal Parliament | Senate | Chamber of Representatives |
| Canada | Parliament | Senate | House of Commons |
| Cộng hòa Czech | Parliament | Senate | Chamber of Deputies |
| Ethiopia | Federal Parliamentary Assembly | House of Federation | House of People's Representatives |
| Đức | Bundesrat | Bundestag | |
| Grenada | Parliament | Senate | House of Representatives |
| Ấn Độ | Parliament | Rajya Sabha | Lok Sabha |
| Ireland | Oireachtas | Seanad Éireann | Dáil Éireann |
| Iraq | National Assembly | Council of Union [1] | Council of Representatives |
| Ý | Parliament | Senate of the Republic | Chamber of Deputies |
| Jamaica | Parliament | Senate | House of Representatives |
| Nhật Bản | Diet | House of Councillors | House of Representatives |
| Malaysia | Parliament | Dewan Negara | Dewan Rakyat |
| Hà Lan | States-General | Eerste Kamer | Tweede Kamer |
| Pakistan | Majlis-e-Shoora | Senate | National Assembly |
| Ba Lan | Parliament | Senate | Sejm |
| Romania | Parliament | Senate | Chamber of Deputies |
| Saint Lucia | Parliament | Senate | House of Assembly |
| Slovenia | Parliament | National Council | National Assembly |
| Nam Phi | Parliament | National Council of Provinces | National Assembly |
| Tây Ban Nha | Cortes Generales | Senate | Congress of Deputies |
| Thụy Sĩ | Federal Assembly | Council of States | National Council |
| Thái Lan | National Assembly [2] | Senate | House of Representatives |
| Trinidad và Tobago | Parliament | Senate | House of Representatives |
| Anh Quốc | Parliament | House of Lords | House of Commons |
- ▲ Nay không còn.
- ▲ Trước cuộc đảo chánh ngày 19 tháng 9 năm 2006
[sửa] Xem thêm
- Lịch sử Thể chế Đại nghị
- Thể chế Tổng thống
- Chính trị Vương quốc Anh
