New Immissions/Updates:
boundless - educate - edutalab - empatico - es-ebooks - es16 - fr16 - fsfiles - hesperian - solidaria - wikipediaforschools
- wikipediaforschoolses - wikipediaforschoolsfr - wikipediaforschoolspt - worldmap -

See also: Liber Liber - Libro Parlato - Liber Musica  - Manuzio -  Liber Liber ISO Files - Alphabetical Order - Multivolume ZIP Complete Archive - PDF Files - OGG Music Files -

PROJECT GUTENBERG HTML: Volume I - Volume II - Volume III - Volume IV - Volume V - Volume VI - Volume VII - Volume VIII - Volume IX

Ascolta ""Volevo solo fare un audiolibro"" su Spreaker.
CLASSICISTRANIERI HOME PAGE - YOUTUBE CHANNEL
Privacy Policy Cookie Policy Terms and Conditions
Boarisch - Wikipedia

Boarisch

Aus Wikipedia

Der Artikl is im Dialekt „Stådt-Såizburgarisch“ gschriem worn.

Boarisch (-)

da redns a so Deutschlånd, Östareich, Italien, Tschechei, Ungarn, Schweiz
Sprecher etwa 12 Millionen
Linguistische
Klassifikation
  • Indogermanisch
    Germanisch
    West-Germanisch
    Hochdeitsch
    Obadeitsch
           Boarisch
Offizieller Status
Amtssprache in -
Sprachcodes
ISO 639-1: -
ISO 639-2: (B) gem (T) -
SIL ISO 639-3: BAR
 De boarischn Mundårten:     Nordboarisch     West- und Ostmittlboarisch     Südboarisch
De boarischn Mundårten:     Nordboarisch     West- und Ostmittlboarisch     Südboarisch

Boarische Språch is a Grubbm vau Dialekte im Südostn vaum deitschn Språchraum. s' büidet zåmm mid 'm Alemannischn und Ostfränkischn dé obadeitschn Mundårtn, werd dessweng áá Ostobadeitsch gnånnt. Mehr åis dé Höiftn vau dé boarisch rédendn Leid wohnan aussahåib vau Baian in Östareich, Südtiroi und dé zimbrischn Språchinsln in Obaitalien.

Inhaltsverzeichnis

[dro wärkln] Etimologie

Da boarische (bajuwárische) Nåm leidt sé vamutlich vaum germansichn "baio-warioz" åb und bedaidt so vüi wia "dé Leid aus Böhmen bzw. Mauna (Männa) aus Böhmen". 's Bestimmungswurt geht auf 's Gebiet vau Böhmen zrugg, dés sein Nåm 'm köitischn Voik vau dé Boier vadånkt.

[dro wärkln] 's hochdeitsche "Bairisch" und "Bayerisch"

In da Språchwissnschåft wird dé Schreibweis "Bairisch" bzw "bairisches Sprachgebiet" vawendt. Im Untaschied dazua beziacht sé dés Wort "bayerisch oda bayrisch" néd aufm Dialekt oda 'm Voiksståmm vau dé Baian, sondan ausschließlich aufm Freistååt Baian oda auf dé durt lebendn Leid. Dés hááßt åiso áá auf dé Schwåbm und dé Frånkn dé áá im Freistååt lebm. Dé hochdeitsche Schreibweis "Bayern" is erst durchn König Ludwig I. im 19. Jåhrhundát êîgfirt worn[1]. Vurher wår dé Schreibweis "Baiern" gängig.

[dro wärkln] Ausbreitung

s' Boarische håd sé im Zuge da Wåndabewegungen vau dé Leid übas heitige Südbaian östlich vaum Lech raus und im Lauf vaum Mittlåita übas heitige Östareich östlich vaum Arlberg, Südtiroi und einige Gebiete in Westungarn, Italien, sowia Teile vaum heitign Slowénien und Tschechei vabreidt. In dera Zeit håd sé s' Boarische spezjell in Östareich mit slawischn und rätoromanischn Språchelementn vamischt. Auschaulich wird dés bei bestimmte Ortsnåmen und an Étla Dialektausdrüggn.

Dé boarischn Dialektgebiete san a Teil vau an Dialektkontinuum, dé sé durch geográfische Isolazjon und dåmit ána Ausprägung da örtlichn Kommunikazjon éntwigget håbm. Da südboarische Dialektraum in Tiroi umfåsst 's Gebiet da åidn Gråfschåft Tiroi, zua dera obå néd 's tirola Untalånd und 's Aussafern ghert håbm. Unta Kaisa "Ludwig dem Baier" is Kärntn 1335 - genauso wia wénig späta dé Steiamårk - åbtrennt wurn. Mit dé nordboarischn Dialekte vahoit sa sé ähnlich, weil sé áá då dé Måchtvahöitnisse - vuråim in da Obapfåiz - im Lauf da Zeit gändat håbm. Dé Mischgebiete zwischn mittl- und südboarischn Raum låssn sé durch dé Zuagherigkeit zum Herzogtum Östareich und durch Wåndabewegungen wia zB im dåmåling Bistum Såizburg zruggführn.

Mit mehr åis 12 Milljonen Sprechan büidet 's Boarische 's greßte zåmmhängate Dialektgebiet im deitschn Språchraum. Zum Boarischn ghern dé Mundårtn voigenda Gebiete:

  • dé Regiarungsbezirke Obabaian, Niedabaian, Obapfåiz, sowia da Låndgreis Aichåch-Friadberg ind Teila da Låndgreise Augschburg und Donau-Ries (im Regierungsbezirk Schwåbm) dé dés sognånnte Åidbaian büidn.
  • dé deitschn Språchgebiete vau Östareich mit da Ausnåhm vau Vorarlberg sowia 'm nordteil vaum tirola Aussafern (Reutte).
  • 's deitsche Språchgebiet vau Südtiroi.
  • Samnaun unds Münstatåi in Graubündn in da Schweiz
  • dé "Siebm Gemeindn" und dé "Dreizehn Gemeindn", wia Lusern, im Fersntåi, Sappada, Sauris, Timau/Tischlwång - in Obaitalien, in dénen sé weng da jåhrhundatelången Isolazjon vau dé Ortschåftn, åid- und mittlhochdeitsche Elemente vaum Boarischn (in mehrare lokále Variantn) erhåitn håbm kenna (Zimbrisch).
  • dé vau dé Huttara in Kanadá und da USA grédete deitsche Språchform ('s Huttarische).
  • dé ehemålign deitschn Språchgebiete in Süd- und Westböhmen und Südmährn (südlichs Sudetnlånd und Egalånd).

[dro wärkln] Lautgeográfische Êîdeilung:

's Boarische kau ånhånd språchlicha Merkmåle in drei Großräum: Nord-, Mittl- und Südboarisch êîteilt wern. Zwischn dé befindn sé jeweils Üwagångsräume, dé Nordmittl- und Südmittlboarisch ghááßn wern.

[dro wärkln] Nordboarisch (Obapföizisch)

Hauptartikel: Nordboarisch

Nordboarisch wird im greßtn Teil vau da Obapfåiz undm östlichn Obafrånkn gredt, wobei in Rengschburg (Stådt und Lånd) und Teilen vau dé Låndkreis Reng/Regen (Niedabaian), Kám/Cham (Obapfåiz) und Kelheim (Niedabaian) Mischformen aus Nord-und Midtlboarisch vabreitet san.

's Nordboarische is a sehr a urtümliche Variantn vaum Boarischn, dé wås no vüi Archaismen bewåhrt håd, dé aundaswo schau längst ausgstorbm san. 's håd vüi lautliche Eingheitn und wird in aundan Gégendn in Baian und Östareich eha schlecht vaståndn.

s' Schriftdeitsche a wird im Nordboarischn genauso voiständig vadunklt und klingt wiara offms o (zB bald = bold). s' Mittl- und Südboarisch oa wird im Nordboarischn oft åis oi gsågt (so klingt a kloana Stôâ in da Obapfåiz wia a kloina Stoi).

's Obapföizische zeichnet sé bsundas durch dé „gstürztn Diphthonge“ aus. 'm standarddeitschn Bruder entspricht då beispüisweis Brouda ånstått Bruada wia im Boarischn südlich da Donau. Dé Frühe, åiso da „frühe Morgen“, wird zur Fräih (mittlboar. Fruah oda Friah). Außadem tritt då 's Personálpronomen dess/dés bzw. diá/diaz fir d' 2. Person Plurál auf.

Verbm mit Dobbevokáln wia au oder ei endn im Obapfåizischn konsequént auf -a (schauen = schaua / freuen = (g)freia) .

L im Wortinnan wird aundas åis im Mittelboarischn (und genauso wia im benåchbårtn Fränkischn) néd vokalisiert, sondan bleibt åis Konsonánt erhåitn (zB Wald éntspricht obapföizisch Wåld, demgengüba mittelboarisch Wåid; spielen = spüln / spöln gengüba mittelboarisch spuin / spüin).

Vakláánarungs- und Koseformen éndn in da Mehrzåih meistns auf -la („Moidla“ = (die) Mädchen)

Dé Mundårt im östlichn Mittlfrånkn (Nürnberg mit êîgschlossn) záágt an stårnk Nordboarischn Êîschlåg und márkiart åiso a boarisch-fränkischs Üwagångsgebiet.

Dés im südlichn Burnglånd gsprochene Heanzische („Heinzisch“) geht aufs Obapföizische zrugg, weil dé Regjon vau Siedla ausm Fichtlgebirg und da nördlichn Obapfåiz bevöikat wurn is. Dés is no heitztåg am Wortschåtz und da lautlichn Übaeinstimmung leicht auszmåchn. Dé Süd- und Oststeira redn den gleichen Dialekt, bezeichnen erna Mundårt åba liaba åis „steirisch“. Sé san im Lauf vau da Zeit vaum Eingnåm "Heanzn" åbgrüggt.

Dés „Wåidlarische“, wia ma dé Mundårt im Boarischn Wåid nennt, vaeinigt nord- und mittlboarische Merkmåle, wobei 's nordboarische Elemént übawiegt.

[dro wärkln] Mittlboarisch

Hauptartikel: Westmittlboarisch und Ostmittlboarisch

Mittlboarisch wird in Niedabaian, Obabaian, im Südn vau da Obapfåiz, im Flåchgau (Såizburga Lånd), Obaöstareich, Niedaöstareich, nördlichs Burnglånd und Wean gredt. Es håd an großn Êîfluss auf seine Schwéstandialekte im Nordn und Südn, weil fåst ålle greßan Städte vaum boarischn Språchgebiet im Donauraum lieng, wås zur Foige håd, dass Mittlboarisch a hechas Prestiesch genießt und a außahåib vau seim Sprechagebiet weithî bekaunnt is. Dé regjonáln Untaschiede entlång da Donautiafebene vom Lech bis zur Leitha san im åigemeinen geringa åis dé Untaschiede zwischn dé vaschiedenen Åipmtälan vaum südboarischn Raum.

's Åigemeine Kénnzeichn vau dera Mundårt is, dass Fortis-Laute wia p, t, k åbgschwächt wern zua dé Lenis-Lautn b, d, g. Vor an Aulaut bleibts k erhåitn, wia zB in Kuah.

Åis Vakláánarungsformen wern -l oda -al vawendt (Fránzl/Fránzal, Kátzl/Kátzal). Im Grenzgebiet zwischn Süd- und Westmittlboarisch (Såizburga Åipmgaue, Berchtsgådn, Steirischs Tauangebiet, Tirola Untalånd, Bairischs Obalånd) hert ma a haifig -ei åis Koseform (Dirnei, Kerzei, Katzei).

s' Midtlboarische låsst se untagliedan ins Westmidtlboarische (áá Åidboarisch gnånnt) unds Ostmidtlboarische (áá Donauboarisch gnånnt). Dé Grénz zwischn west- und ostmidtlboarisch (vui geng vüi) vaschiabt se untam Eîfluss vaum weanarischn åimelich zua Stååtsgrenz zwischn Östareich und Deitschlånd hi - wobei ma sågn muaß, dass ma direkt ån da Grenz den Untaschied oft recht deitlich hert. Zum Beispüi ån da Stååtsgrenz vom Berchtsgådna Lånd zum Såizburgalånd kennt ma glei aussa, vau wöicha Seitn da Sprecha kummt.

In Obaöstareich, im Såizburga Flåchgau (außa da Stådt Såizburg) undm niedaöstareichischn Wåid- und Mostviartl is, wia im benåchbårtn Baian, dé åidboarische Ståmmesmundårt (Westmittlboarisch) beheimadt. Dé ånsässing Dialekte büidn midm ångrenzendn Niedaboarischn an Språchvabånd. Åndas åis 's Ostmittlboarische is 's aufm Bodn vaum åidn Ståmmesherzogtum entståndn. A deitlichs Untascheidungskriterium zwischn West- und Ostmittlboarisch is da Doppelaut -au-; im Westmittlboarischn wirda dendenzjell mehr mit -a- aufglöst (dés káf i ma); im Ostmittlboarischn mit an stårk vadunkltn -o- Laut (dés kôf i ma). A dé gebaigtn Formen vau "kemma" (I kimm, sé kemma(n), Infinitiv: kemma) san aufs Westmittl- und Südboarische beschrenkt. 's Ostmittlboarische kennt nur dé Büidung mit -u- (I kumm).

Außadem tipisch firs Westmittlboarische is dé åide Form fir "san" - hand (Mir hand erm inna worn). Weitas wird áá dés åide germanische Temporaladverb "åft" nebm "na" im Sinn vau "danåch", "hintaher" vawendt (åft håst a Pech). Dé letztgnånntn Formen san heid nur no aufm ländlichn Raum beschränkt.

In Obaöstareich büidt dé Mundårt vaum Innviartl midm augrénzendn Niedabaian a historische Einheit. Politisch is Innviartl erst 1814 östareichisch wurn. Währnd dé Mundårt vaum Innviartl geng Ostn hî (in Richtung Hausrugg) an erkennbårn Lautwåndl durchmåcht (ui wird zu üi - zB spuin / spüin, a zuanehmende å-Vadunklung) san dé Übagäng weita ostwärts entlång da Donau übas Traun- zum Mostviartl hî fliaßend. Aussadem nimmt nåch Ostn hî da Êîfluss vaum Weanarischn zua, der in dé letztn Jåhrzehntn zuanéhmend dé bodnständing Mundårtn übalågát håd. Am stärkstn merkt ma dés in dé greßan Städte und an da Hauptvakehrsstreggn.

[dro wärkln] Südboarisch

Hauptartikel: Südboarisch

In Tiroi, Kärntn und da Steiamårk werd Südboarisch gsprochn.

[dro wärkln] Üwagångsdialekte

Gånz auffellige Üwagångsdialekte san zum Beispüi im südlichn Såizburgalånd unds südliche Burnglånd zfindn, wo südboarische- und midtlboarische Merkmåle aufaranånda treffm.

Des gleiche trifft auf de Gegnd rnzlang vom Lech südli vo Augschburg zua. Zu dem Mischdialekt aus Süd- und Mittlbairisch spuit då no as Schwäbische nei.

[dro wärkln] Schaug áá unta

[dro wärkln] Fuaßnotn und Refarenzn:

  1. Karl G. Kleinmayer, Langenscheidt Lilliput - Bairisch, ISBN 978-3468200359

[dro wärkln] Weblinks

Static Wikipedia (no images)

aa - ab - af - ak - als - am - an - ang - ar - arc - as - ast - av - ay - az - ba - bar - bat_smg - bcl - be - be_x_old - bg - bh - bi - bm - bn - bo - bpy - br - bs - bug - bxr - ca - cbk_zam - cdo - ce - ceb - ch - cho - chr - chy - co - cr - crh - cs - csb - cu - cv - cy - da - de - diq - dsb - dv - dz - ee - el - eml - en - eo - es - et - eu - ext - fa - ff - fi - fiu_vro - fj - fo - fr - frp - fur - fy - ga - gan - gd - gl - glk - gn - got - gu - gv - ha - hak - haw - he - hi - hif - ho - hr - hsb - ht - hu - hy - hz - ia - id - ie - ig - ii - ik - ilo - io - is - it - iu - ja - jbo - jv - ka - kaa - kab - kg - ki - kj - kk - kl - km - kn - ko - kr - ks - ksh - ku - kv - kw - ky - la - lad - lb - lbe - lg - li - lij - lmo - ln - lo - lt - lv - map_bms - mdf - mg - mh - mi - mk - ml - mn - mo - mr - mt - mus - my - myv - mzn - na - nah - nap - nds - nds_nl - ne - new - ng - nl - nn - no - nov - nrm - nv - ny - oc - om - or - os - pa - pag - pam - pap - pdc - pi - pih - pl - pms - ps - pt - qu - quality - rm - rmy - rn - ro - roa_rup - roa_tara - ru - rw - sa - sah - sc - scn - sco - sd - se - sg - sh - si - simple - sk - sl - sm - sn - so - sr - srn - ss - st - stq - su - sv - sw - szl - ta - te - tet - tg - th - ti - tk - tl - tlh - tn - to - tpi - tr - ts - tt - tum - tw - ty - udm - ug - uk - ur - uz - ve - vec - vi - vls - vo - wa - war - wo - wuu - xal - xh - yi - yo - za - zea - zh - zh_classical - zh_min_nan - zh_yue - zu -

Static Wikipedia 2007 (no images)

aa - ab - af - ak - als - am - an - ang - ar - arc - as - ast - av - ay - az - ba - bar - bat_smg - bcl - be - be_x_old - bg - bh - bi - bm - bn - bo - bpy - br - bs - bug - bxr - ca - cbk_zam - cdo - ce - ceb - ch - cho - chr - chy - co - cr - crh - cs - csb - cu - cv - cy - da - de - diq - dsb - dv - dz - ee - el - eml - en - eo - es - et - eu - ext - fa - ff - fi - fiu_vro - fj - fo - fr - frp - fur - fy - ga - gan - gd - gl - glk - gn - got - gu - gv - ha - hak - haw - he - hi - hif - ho - hr - hsb - ht - hu - hy - hz - ia - id - ie - ig - ii - ik - ilo - io - is - it - iu - ja - jbo - jv - ka - kaa - kab - kg - ki - kj - kk - kl - km - kn - ko - kr - ks - ksh - ku - kv - kw - ky - la - lad - lb - lbe - lg - li - lij - lmo - ln - lo - lt - lv - map_bms - mdf - mg - mh - mi - mk - ml - mn - mo - mr - mt - mus - my - myv - mzn - na - nah - nap - nds - nds_nl - ne - new - ng - nl - nn - no - nov - nrm - nv - ny - oc - om - or - os - pa - pag - pam - pap - pdc - pi - pih - pl - pms - ps - pt - qu - quality - rm - rmy - rn - ro - roa_rup - roa_tara - ru - rw - sa - sah - sc - scn - sco - sd - se - sg - sh - si - simple - sk - sl - sm - sn - so - sr - srn - ss - st - stq - su - sv - sw - szl - ta - te - tet - tg - th - ti - tk - tl - tlh - tn - to - tpi - tr - ts - tt - tum - tw - ty - udm - ug - uk - ur - uz - ve - vec - vi - vls - vo - wa - war - wo - wuu - xal - xh - yi - yo - za - zea - zh - zh_classical - zh_min_nan - zh_yue - zu -

Static Wikipedia 2006 (no images)

aa - ab - af - ak - als - am - an - ang - ar - arc - as - ast - av - ay - az - ba - bar - bat_smg - bcl - be - be_x_old - bg - bh - bi - bm - bn - bo - bpy - br - bs - bug - bxr - ca - cbk_zam - cdo - ce - ceb - ch - cho - chr - chy - co - cr - crh - cs - csb - cu - cv - cy - da - de - diq - dsb - dv - dz - ee - el - eml - eo - es - et - eu - ext - fa - ff - fi - fiu_vro - fj - fo - fr - frp - fur - fy - ga - gan - gd - gl - glk - gn - got - gu - gv - ha - hak - haw - he - hi - hif - ho - hr - hsb - ht - hu - hy - hz - ia - id - ie - ig - ii - ik - ilo - io - is - it - iu - ja - jbo - jv - ka - kaa - kab - kg - ki - kj - kk - kl - km - kn - ko - kr - ks - ksh - ku - kv - kw - ky - la - lad - lb - lbe - lg - li - lij - lmo - ln - lo - lt - lv - map_bms - mdf - mg - mh - mi - mk - ml - mn - mo - mr - mt - mus - my - myv - mzn - na - nah - nap - nds - nds_nl - ne - new - ng - nl - nn - no - nov - nrm - nv - ny - oc - om - or - os - pa - pag - pam - pap - pdc - pi - pih - pl - pms - ps - pt - qu - quality - rm - rmy - rn - ro - roa_rup - roa_tara - ru - rw - sa - sah - sc - scn - sco - sd - se - sg - sh - si - simple - sk - sl - sm - sn - so - sr - srn - ss - st - stq - su - sv - sw - szl - ta - te - tet - tg - th - ti - tk - tl - tlh - tn - to - tpi - tr - ts - tt - tum - tw - ty - udm - ug - uk - ur - uz - ve - vec - vi - vls - vo - wa - war - wo - wuu - xal - xh - yi - yo - za - zea - zh - zh_classical - zh_min_nan - zh_yue - zu

Static Wikipedia February 2008 (no images)

aa - ab - af - ak - als - am - an - ang - ar - arc - as - ast - av - ay - az - ba - bar - bat_smg - bcl - be - be_x_old - bg - bh - bi - bm - bn - bo - bpy - br - bs - bug - bxr - ca - cbk_zam - cdo - ce - ceb - ch - cho - chr - chy - co - cr - crh - cs - csb - cu - cv - cy - da - de - diq - dsb - dv - dz - ee - el - eml - en - eo - es - et - eu - ext - fa - ff - fi - fiu_vro - fj - fo - fr - frp - fur - fy - ga - gan - gd - gl - glk - gn - got - gu - gv - ha - hak - haw - he - hi - hif - ho - hr - hsb - ht - hu - hy - hz - ia - id - ie - ig - ii - ik - ilo - io - is - it - iu - ja - jbo - jv - ka - kaa - kab - kg - ki - kj - kk - kl - km - kn - ko - kr - ks - ksh - ku - kv - kw - ky - la - lad - lb - lbe - lg - li - lij - lmo - ln - lo - lt - lv - map_bms - mdf - mg - mh - mi - mk - ml - mn - mo - mr - mt - mus - my - myv - mzn - na - nah - nap - nds - nds_nl - ne - new - ng - nl - nn - no - nov - nrm - nv - ny - oc - om - or - os - pa - pag - pam - pap - pdc - pi - pih - pl - pms - ps - pt - qu - quality - rm - rmy - rn - ro - roa_rup - roa_tara - ru - rw - sa - sah - sc - scn - sco - sd - se - sg - sh - si - simple - sk - sl - sm - sn - so - sr - srn - ss - st - stq - su - sv - sw - szl - ta - te - tet - tg - th - ti - tk - tl - tlh - tn - to - tpi - tr - ts - tt - tum - tw - ty - udm - ug - uk - ur - uz - ve - vec - vi - vls - vo - wa - war - wo - wuu - xal - xh - yi - yo - za - zea - zh - zh_classical - zh_min_nan - zh_yue - zu