Cymraeg Canol
Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.
 |
|---|
| Mae'r erthygl hon yn rhan o'r gyfres ar y Gymraeg |
| Iaith |
| Gramadeg | Yr wyddor | Seinyddiaeth | Orgraff | Morffoleg | Cymraeg ysgrifenedig | Cymraeg llafar | Benthyg geiriau |
| Hanes |
| Hanes | Trawsnewidiad y Frythoneg i'r Gymraeg | Cymraeg Cynnar | Hen Gymraeg | Cymraeg Canol | Cymraeg Modern Cynnar | Cymraeg Modern Diweddar | Hanes siaradwyr, tiriogaeth a statws y Gymraeg |
| Diwylliant a chyfryngau |
| Diwylliant | Eisteddfod | Llenyddiaeth | Cerddoriaeth | Theatr | Ffilm | Cyfryngau | Papurau newydd | Radio | Teledu | Rhyngrwyd |
| Tafodieithoedd |
| Tafodieithoedd | Cymraeg y gogledd | Cymraeg y de | Y Bowyseg | Y Ddyfedeg | Y Wenhwyseg | Y Wyndodeg | Cymraeg y Wladfa | Wenglish |
| Mudiadau a sefydliadau |
| Cymdeithas yr Iaith | Bwrdd yr Iaith Gymraeg | Cymuned |
Mae Cymraeg Canol yn enw cyfnod yn hanes yr iaith Gymraeg a estynnodd o'r 12fed i'r 14fed ganrif. Mae llawer o lawysgrifau ar gael o'r amser hwnnw, yn cynnwys Llyfr Coch Hergest, Llyfr Gwyn Rhydderch a thestunau o Gyfraith Hywel Dda.
Nid llên dradoddiadol yn unig a ysgrifenid yng nghyfnod Cymraeg Canol — mae yn y llawysgrifau lawer o gyfieithiadau o ieithoedd eraill fel y Ffrangeg a'r Lladin.
Gellir gwahaniaethu rhwng Cymraeg Canol Cynnar a Chymraeg Canol Diweddar. Mae'r testunau hynaf, e. e. rhai y Cynfeirdd, yn perthyn i gyfnod Hen Gymraeg, ond wedi cael nodweddion yr iaith ddiweddaraf yn ystod eu trosglwyddo, ac felly mae rhaid gwahaniaethu rhwng y ddwy elfen.
Yn Gymraeg Canol yr ysgrifenwyd Pedair Cainc y Mabinogi a chwedlau eraill sy'n ymwneud â'r Brenin Arthur a'i gylch, sef Y Tair Rhamant a Culhwch ac Olwen, ynghyd â chwedlau brodorol fel Breuddwyd Macsen a Cyfranc Lludd a Llefys.
Taflen Cynnwys |
[golygu] Orgraff
Doedd dim orgraff safonol yng nghyfnod Cymraeg Canol fel yn yr iaith gyfoes. Dyma rai nodweddion amgen orgaff Cymraeg Canol nad ydynt yn bresennol yn yr iaith heddiw:
- Defnyddir k a c ill dau am y son [k] (dim ond c sydd yn Gymraeg Cyfoes).
- Ni nodir y treiglad meddal a newidiadau cytseiniad rhwng llafariaid sydd wedi darfod yn y Frythoneg (gw. yr erthygl yma)
- Does dim modd safonol i nodi'r treiglad trwynol: gellir gweld sillafiadau fel yg gwlad, y ngwlad a.y.y.b.
- Gall y llythyren u olygu f heddiw, yn arbennig rhwng llafariaid, felly ystauell, niuer. Defnyddiwyd y llythyren f am y ff heddiw.
[golygu] Gramadeg
[golygu] Seineg a seinyddiaeth
Gellir derbyn bod seiniau Cymraeg Canol yn debyg i seiniau Cymraeg Modern. Yr unig eithriad ydy'r sain a ysgrifennir fel u: [ü] sain fel a geir yn yr Almaeneg neu'r Ffrangeg oedd hynny, nid sain [ɨ], [i] y tafodieithoedd cyfoes.
Yn rhai testunau Cymraeg Canol y gwelir nodweddion tafodieithol sy'n debyg i'r rheini a geir heddiw: e. e. gall y sain [j] gael ei golli rhwng cytsain a llafariad, fel yn llawer o dafodieithoedd y De. Gall [x] (ch) gael ei newid i [h] hefyd.
[golygu] Morffoleg
Mae Cymraeg Canol yn nes i'r hen ieithoedd Celtaidd eraill, e. e. Hen Wyddeleg, yn ei morffoleg. Er enghraifft, ceir y terfyniadau -wŷs, -ws, -es, -as , ar gyfer y trydydd person unigol amser gorffennol mewn Cymraeg Canol yn ogystal â'r ffurf –odd. Ceir hefyd ffurf 3 un gorffennol kigleu o'r ferf clywed, sydd yn hynafol iawn ac yn cyfateb i'r Hen Wyddeleg -cúala o'r ferf ro-cluinethar, 'clywodd'.
Ceir yn Gymraeg Canol mwy o ffurfiau lluosog i'r ansoddeiriau nac yn yr iaith gyfoes, e. e. cochion.
Roedd terfyniad lluosog enwol -awr yn gyffredin iawn yn Gymraeg Canol, ond cafodd ei ddisodli gan y terfyniad -au.
[golygu] Cystrawen
Fel yn y Gymraeg gyfoes ysgrifenedig, yn Gymraeg Canol nid y drefn "berf-goddrych-gwrthrych" (Gwelodd y brenhin gastell) a gafodd yn unig, ond y drefn afreolaidd a'r drefn gymysg hefyd (Y brenhin a welodd gastell). Awgrymai'r drefn gymysg bwyslais ar y goddrych. Y gwahân rwhng y ddwy oedd hynny: daeth yr elfen negyddol ny o flaen y goddrych yn y drefn gymysg (felly, buasai Ny urenhin a welodd gastell yn golygu 'Nid y brenin a welodd y castell') ond o flaen y ferf yn y drefn afreolaidd (felly, Brenhin ny welodd gastell = Welodd y brenin ddim castell).
[golygu] Llyfryddiaeth
[golygu] Gramadegau
- D. Simon Evans Gramadeg Cymraeg Canol (yn Saesneg: A Grammar of Middle Welsh)
[golygu] Astudiaethau a llyfrau eraill
- Henry Lewis, Datblygiad yr Iaith Gymraeg (Caerdydd)
Eginyn erthygl sydd uchod. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.
