Éli

From Wikipedia

Cheest artícul al è scrivüü in koiné uçidentala, urtugrafía ünificada.

Idrògen - Éli - Liti
He Ne
	Taula periòdica cumpléta

Infurmazziun generàj

Nòmm, Símbul, Nümer (Z)

Éli, He, 2

Séri chímica

Gas nòbil

Grupp, períut, bloch

18, 1 , p

Densità, Dürèzza Mohs

0,1785 kg/m³, minga dispuníbil

Culuur

Inculuur

Prupietà atòmich

Pées atòmich

4,002602 UMA

Racc médi^†

Minga dispuníbil

Racc atòmich calculaa

31 pm

Racc cuvaleent

32 pm

Racc de Van der Waals

140 pm

Cunfigurazziun eletrònica

1s²

Staat de ussidazziun (òssit)

0 (minga cugnussüü)

Strutüra cristalína

Esagunaal

Prupietà físich

Pünt de füsiun

0,95 K (26 atm)

Pünt de bülizziun

4,22 K

Entalpía de vapurizazziun

0,0845 kJ/mol

Entalpía de füsiun

5,23 kJ/mol

Pressiun de vapuur

Minga aplicàbil

Velucità del sun

970 m/s a 293, 15 K

Ólter infurmazziun

Eletru-negatività

Minga dispuníbil (Pauling)

Capacità calurífica specífica

5193 J/(kg·K)

Cundütività elétrica

Minga dispuníbil

Cundütività tèrmica

0,152 W/(m·K)

1° Putenziaal de iunizazziun

2372,3 kJ/mol

2° Putenziaal de iunizazziun

5250,5 kJ/mol

Isòtup püssee stàbil

Iso	AN (%)	Períut de mèza-desintregazziun	CD	ED (MeV)	RD
³He	0,000137	Stàbil cunt 1 neütrún
⁴He	99,999863	Stàbil cunt 2 neütrún
⁶He	Sintétich	806,7 ms	β^-	3,508	⁶Li

^†Calculaa a partí de difereent lünghèzz de ligàmm cuvaleent, metàlich u jònich.

[redatá] Infurmazziun generàj

L'Éli a l'è un elemeent chímich de nümer atòmich 2 e símbul He; a l'è ul primm dii gas nòbil, i elemeent cunt i livèj energétich cumpleet. Quèla caraterística chí la vöör dí ca l'éli l'è minga reatiif, vist c'al g'à minga eletrúni de mètt in cundivisiun cunt i ólter àtum.

In cundizziun standard l'éli a l'è un gas inculuur e inuduur, monuatòmich; al g'à ul pünt de evapurazziun püssee bass de tütt i elemeent de la taula periòdica, e al pö diventà líquit dumè in presénza de pressiun vólta (areent a i 100 MPa) e temperadüra bàssa (areent al 0 K). A pressiun nurmaal a l'è gasuus anca al zeru assulüüt. L'éli al g'à anca una capacità calurífica vólta; al vöör dí ca ul sò vulüüm al crèss in frèta sa sa fà crèss la temperadüra. La sò temperadüra crítica a l'è de dumè 5,2 K.
L'éli al pö anca sulidificà: cunt pressiun de 100 MPa e temperadüra areent ai 15 K, l'éli al ciàpa una strutüra cristàlina, cübica u esagunaal.

L'éli a l'è, dopu de l'idrògen, l'elemeent püssee cumün in de l'Ünivèers, creaa in del prucèss de füsiun nücleaar in dii stèll; in sü la Tèra al sa tröva in del gas natüraal.

[redatá] Aplicazziun de l'éli

L'éli al dí d'incöö a l'è duperaa in d'un muntún de caamp difereent:

l'éli l'è, cumè l'idrògen, un bel pu' püssee lingeer de l'ària; però al ciapa minga fööch e, dunca, l'è duperaa per impiení i dirigíbil e i balún sunda duperaa in meteurulugía e per resun militaar;
insèma cunt l'ussígen, l'è duperaa in dii pastúni ussígen-éli per i imersiun in prufundità, vist ca l'éli a l'è inèert, al sa desléngua mègn de l'azòot in del saanch e al vègn föra 2,5 vóolt püssee a svèlta (i teemp de decumpressiun a sa sbàssenn);
al sa dupéra per frégià in dii lavurà a temperadüra fisc bàssa (süpercundütuur, criugenía);
in crumatugrafía gasusa, al sa dupéra cumé gas inèert purtaduur;
in de la fabricazziun de cristàj de silíci e germàni, al sa dupéra per fa sü un atmusféra inèrta;
in dii galérii del véent süpersònich;
cumè refregeraant in dii reatuur nücleaar
in medesína, a l'è duperaa in dii ressunaanz magnétich.

[redatá] Fuunt de éli

L'éli, cumè gemò dí chí de suravía, a l'è ul seguunt elemeent per abundànza in de l'Ünivèers, vist c'al custitüíss ul 20% de la matéria dii stèll; l'éli, uviameent, a l'è ingabulaa in dii prucèss de füsiun nücleaar stelaar.

In de l'atmusféra de la Tèra l'éli a l'è preseent a stèmm in 5 ppm (paart per miliun), cumè resültaa de la desintregazziun de mineràj radiuatiif de l'uràni e tòri; a l'è preseent anca in d'una quaj fuunt de aqua mineraal, in d'un quaj gas vülcànich e in d'un quaj giacimeent de gas natüraal in dii Staat Ünii de América, ch'inn la fuunt mundiaal püssee impurtànta de éli.
In dii ültimm ann, i SUA ann cataa ul 90% de l'éli mundiaal; dal princípi del sécul XXI anca dii ólter nazziun (cumè Algéria e Qatar)ann cuminciaa a crèss de impurtànza in del mercà.

A l'è pussíbil sintetizaa l'éli anca in laburatòri, bumbardaant dii nücli de liti u de bòor cunt prutún a vólta velucità.

[redatá] Cumpòost

Vist ca l'éli a l'è deent in del grupp dii gas nòbil, in pràtica al ciàpa minga paart in dii reazziun chímich; dumè in d'un quaj caas, suta dii cureent elétrich upüür un bumbardameent de eletrún al pö rivà a furmà cumpòost cunt ul tüngstéen, ul jòdi, ul flüòor e ul fòsfur.

[redatá] Isòtup

Un mudelín de l'éli (isòtup éli-4, 4He, uviameent minga in scàra)

Un mudelín de l'éli (isòtup éli-4, ⁴He, uviameent minga in scàra)

L'isòtup püssee cumün de l'éli a l'è ul ⁴He, cunt dü prutún e dü neütrún in del nücli; a l'è un isòtup fisc stàbil. La sò fuunt magiura l'è la desintregazziun dii nücliit pesaant: quèsta furma de desintregazziun la se ciàma desintregazziun àlfa e la partisèla ca na vègn fö ga dísenn partisèla alfa (anca sa, in pràtica, a l'è un nücli de éli).
Un seguunt isòtup de l'éli a l'è ul ³He, anca sa praticameent ga n'è minga in sü la Tèra.
Tütt e dü chii isòtup chí s'inn faa in del Big Bang, anca se dopu de lü s'inn fabricaa gròss quantità de éli in dii stèll.

[redatá] Fuurm

L'éli líquit al sa tröva in dü fuurm difereent, heli-4 I i heli-4 II, tra i quaj a gh'è una transizziun brüsca a la temperadüra de 2.18 K (pünt lambda) e a la pressiun de vapuur. L'éli I a l'è un líquit nurmaal, ma l'éli II, de suta del pünt lambda, a l'è un süperflüiit: quísta caraterística la vègn da dii efètt quantístich, e l'è stada vüna dii primm vöölt ch'inn staa uservaa a scàra macruscòpica.

[redatá] Perícul

Quaand una persuna la munda giú l'éli, la ga vègn la vusèta güzza: ul fatt al sa spiéga cunt la diferénza de la velucità del sun tra l'aria nurmaal e l'éli. Defàtt in de l'éli ul sun al curr trí vöölt püssee a svèlta, inscí ca, quaand sa respíra, a càmbienn i frequeenz caraterístich dii còort vucàj (aüméntenn); ul fenòmen l'è in tütt i mòdi tempuraan, vist ca uviameent la frequénza fundamentaal la rèsta l'istèssa.
Ga vöör fach a meent anca quaand sa dupéra l'heliox per nuà sut'aqua: a pressiun tròpp vóolt al pö purtà a la síndrum nervusa da vólta pressiun; una percentüaal piscínina de azòot in dii búmbul al pö tirà via ul prubléma.
Per finí, ga vöör stà ateent a mètt via l'éli gasuus cumé s'al füss un líquit, vist ca quaand al sa pòrta ul gas a temperadüra ambieent a gh'è un gròss aümeent de vulüüm (e dunca de pressiun).

[redatá] Stòria

L'éli l'è staa descuvèert da i scénziaa Pierre Janssen, francees, e Norman Lockyer, inglees, ugnidün per cünt sò; a l'era ul 1868 e, intaant ch'éren dree a vardà ul ventàj dii radiazziun de la lüss del Suu in d'una eclíss. I sò resültaa a inn staa cunfermaa un quaj ann dòpu dal Eduard Frankland, ca l'à anca prupòost ul nòmm helium in unuur del diu greech del Suu. In tütt i maneer, a sa pensava ca l'éli al füss un metàll; per rivà a capí ca l'era minga véer gh'è vurüü specià fin al 1895: l'autuur de la descuvèrta l'è staa ul Sir William Ramsay.
In del 1907 l'Ernest Rutherford e ul Thomas Royds ann dimustraa che i partisèll alfa erenn nücli de éli. In del 1908 ul físich tudèsch Heike Kamerlingh Onnes l'è reüssii a frégià l'éli fin a fàll deventà líquit a la temperadüra de 0,9 K (dopu ga darànn ul Prémi Nobel); per vedè l'éli sòlit ga vöör rivà al 1926, autuur Willem Hendrik Keesom.
In del 1938 ul físich rüss Pyotr Leonidovich Kapitsa al sa còorc che l'isòtup 4 de l'éli (éli-4) al g'à una viscusitaa praticameent a zéer, a temperadüür areent a i 0 K; al dí d'incöö quèll fenòmen chí a l'è cugnussüü cumé süperflüidèzza. In del 1972, l'istèss l'è staa descuvèert cunt l'isòtup éli-3, da i físich americàn Douglas D. Osheroff, David M. Lee, e Robert C. Richardson.