America
From Wikipedia
 |
Cheest artícul al è scrivüü in koiné uçidentala, urtugrafía ünificada. |
L'America l'è vün dii cuntineent, custitüìì da una part al noort, vüna al süüt, e un tuchèl al centro, ca l'è in pratica un istmo.
La sa esteent in latitüdin dal 82° paralel N (in Gruenlandia) gjù fin al 56° S (Capu Horn, in dela Tèra del Fööch, Patagonia); in lungitüdin inveci la va dal meridian 29° W (un'isulèta ca la fà part del Brasil) al 178° E (la püsséé uçidentaal dii isul Aleutin, ca sa tröven per un tocch in del'emisferu est del muunt). La quata cumplesivameent una süperfiss de 42.224.000 km².
[redatá] Teritòri
Sia la part a nòort, che quela a süüt inn caraterizàà dal vècch i muntagn a uçideent (i Muntagn Rucjuus in del nòort e la Curdigliera dii Aand in del süüt) e una pianüra (u magari, cumè in del nòort, un altipian c'al sa sbassa un grizzinin ala völta man a man ca sa và inver ul mar) a urieent.
L'America Centraal l'è fada da una part cuntinentaal (cjamada istmica) e da una part in mezz al Mar dii Caraibi; la part cuntinentaal l'è per la magjur part muntagnusa, e in d'un quai punt l'è inscì strencja che l'è stà pussibil tajach denter un canal (canal de Panama) c'al mètt in cumünicazziun l'Ucean Atlantich e l'Ucean Pacifich. In America, vist i grandi spazi, gh'inn dii fiüm ch'inn i pusséé impurtant del muunt, sia cumè lünghezza, sia per la süperfiss del basin imbrìfer, sia per la purtada; i dü pusséé gross inn ul Mississippi in del Nòort e ul Riu dii Amazun in del süüt, ma ga n'è anca dii olter un pù mèn spetacular ma semper de una certa dimensiun cumé ul Colorado, l'Yukon, ul Mackenzie, ul Riu Graand, ul San Lureenz, ul Missouri in del'America del Nòort e l'Orinoco, ul Tocantins, ul São Francisco, l'Uruguay e ul Paranà in del'America del Süüt.
[redatá] Clima
L'America, vist i sò dimensiun, la tègn denter tütt i varietà de clim ca gh'è al muunt, da quel pular in del'Artich, quel temperàà frecc in dii dü zon sübartich (Patagonia e Canada centraal e setentriunaal), quel temperàà (latitüdin medi, sia a N che a S), quii sübtrupicai (Pampa argentina e Stat Ünìì meridiunai), pö man a man ca sa va inver l'Equatuur cumparen i clim trupicai e infin quel equaturial in del'Amazzonia.
[redatá] Pupulazziun
L'America la g'a cumplesivameent püssee de 800 miliun de abitànt; ul gròss dela sò pupulazziun l'è faa da trì grüpp etnich: i natiff american, i discendeent dii europei ch'inn andaa a culunizàla in dii secul passà (inglees, spagnöö, purtughees, italian, tudesch, scandìnaff) e i discendeent dii africaan trapurtaa cumè schiavi.
Tüta sta varietà de geent la sa riflett anca in süi leench, ch'inn per la magjur part de urigin europea (inglees al nòort e spagnöö al süüt), anca se suraviven anca al dì d'incöö i leench indigen (ad esempi ul quechua, l'aymarà, ul guaranì).
Per un pù püssee de detaj, varda:
- America del Nòort
- America Centraal
- America del Süüt
