Homoniem

Van Wikipedia

Twee woorden of woordgroepen zijn elkaars homoniemen als ze dezelfde vorm (uitspraak en spelling) hebben, maar geheel verschillende betekenissen.

Inhoud 1 Toeval 2 Divergentie 3 Bijzondere toepassingen 3.1 Woordsoort 3.2 Verbuiging 4 Homonieme zinnen 4.1 Zelfde zinsbouw 4.2 Andere zinsbouw 4.2.1 Onderwerp tegenover lijdend voorwerp 4.2.2 Functie van één zinsdeel 4.2.3 Lonken naar twee kanten 4.3 door 4.4 Nieuwskop 4.5 Vermijden van homonymie 5 Verwante begrippen

[bewerk] Toeval

Homonymie kan in de eerste plaats ontstaan doordat twee woorden in een taal dezelfde vorm hebben of krijgen. Ondanks die vormovereenkomst zijn het echter twee geheel verschillende woorden.

• Het woord vorst ("heerser") is verwant met voorste.
  Het homonieme woord vorst ("temperatuur lager dan 0° C") is daarentegen verwant met vriezen.
  Nog een ander homoniem, (dak)vorst ("nok"), is verwant met verste — "het verste gedeelte".

[bewerk] Divergentie

Een woord kan meerdere betekenisschakeringen hebben, waarbij het toch om één en hetzelfde woord gaat (polysemie). Als echter die betekenissen zover uiteen gaan lopen (divergeren) dat de taalgebruiker ze niet meer als betekenissen van hetzelfde woord ervaart, ontstaat homonymie: er is nu sprake van twee verschillende woorden.

• Het woord bank (als in Doggersbank, zandbank) betekent "aarden wal".
  Het homoniem bank, "zitmeubel", is daarmee verwant ("aarden wal waarop men kon zitten, eventueel door er een plank op te leggen"). Het wordt thans echter door iedereen als een ander woord beschouwd.

[bewerk] Bijzondere toepassingen

[bewerk] Woordsoort

Homoniemen in engere zin behoren tot dezelfde woordsoort. Zo zijn alle homoniemen die de woordvorm vorst hebben, zelfstandige naamwoorden.

Sommige taalkundigen vatten het begrip ruimer op, en rekenen ook woordparen tot de homoniemen als zij wel dezelfde vorm hebben, maar tot verschillende woordsoorten behoren. Dan zijn de volgende paren ook homoniem:

• blijde: verouderd voor "blij", bijvoeglijk naamwoord
  blijde: "middeleeuws werpgeschut", zelfstandig naamwoord
• sla: een bladgroente, zelfstandig naamwoord
  sla: "geef een klap", werkwoord
• zijn: "van hem", bezittelijk voornaamwoord
  zijn: "wezen", werkwoord.

[bewerk] Verbuiging

Ook wordt wel de opvatting gehuldigd dat de verbuiging van woorden in bepaalde talen homoniemen oplevert. Dit is juist een zeer nauwe opvatting van het begrip: twee homoniemen komen voor in hetzelfde paradigma (verbuigingsrijtje).

• In het Latijn kan het zelfstandig naamwoord piscis een nominatief zijn: "de vis".
  Maar piscis kan ook een genitief zijn: "van de vis", en is in deze opvatting homoniem van de nominatief.

[bewerk] Homonieme zinnen

Ook zinnen kunnen homonymie vertonen. Dan is er slechts één zinsvorm, die echter twee betekenissen kan hebben.

[bewerk] Zelfde zinsbouw

De zin

De verouderde pantservoertuigen werden aan de kant gezet.

kan op twee manieren worden opgevat ("werden afgedankt" of "werden naast de weg geparkeerd"). Hij heeft dus twee betekenissen; preciezer: het gaat om twee verschillende zinnen. Maar die twee zinnen hebben exact dezelfde vorm; beide bevatten dezelfde opeenvolging van klanken. Ook vertonen ze allebei dezelfde zinsbouw: beide bevatten dezelfde opeenvolging van zinsdelen, in dit geval Onderwerp — gesplitst Gezegde — Bijwoordelijke bepaling. De homonymie is hier uiteraard gelegen in een woordgroep: "aan de kant zetten" kan immers letterlijk of figuurlijk worden opgevat. Van homonieme woorden is echter geen sprake: elk van de woorden in de zin heeft maar één enkele betekenis.

[bewerk] Andere zinsbouw

[bewerk] Onderwerp tegenover lijdend voorwerp

Twee zinnen die exact dezelfde vorm hebben, kunnen van elkaar afwijken in zinsbouw.

De politieagent ontzag de dronkenman aanvankelijk

kan betekenen dat de politieagent de dronkenman ongemoeid liet, en dan is de zinsbouw: Onderwerp — Gezegde - Lijdend voorwerp — Bijwoordelijke bepaling. De zin kan ook anders gelezen worden, zodat de dronkenman misschien wel allerlei omstanders, maar niet de agent lastig viel; de zinsbouw is dan Lijdend voorwerp — Gezegde — Onderwerp — Bijwoordelijke bepaling. Uiteraard zijn er ook nu weer twee geheel verschillende betekenissen.

In gesproken taalgebruik zullen dergelijke zinsparen soms een iets verschillende klemtoon en zinsmelodie hebben. Dan worden ze weliswaar identiek geschreven, maar lichtelijk verschillend uitgesproken. Ze zijn dan eerder homograaf dan homoniem.

[bewerk] Functie van één zinsdeel

Ook andere zinsdelen dan Onderwerp en Lijdend voorwerp kunnen zinshomonymie veroorzaken.

Ik stel het mij tot taak systematisch falen op te sporen

biedt opnieuw ruimte voor twee interpretaties. Spoor ik het falen systematisch op? Dan is systematisch een Bijwoordelijke bepaling bij op te sporen. Of ben ik niet op zoek naar ieder falen, maar alleen naar systematisch weerkerende vormen van dat euvel? Dan is systematisch een Bijvoeglijke bepaling bij falen.

[bewerk] Lonken naar twee kanten

In beide vorige voorbeelden werd de homonymie veroorzaakt doordat bepaalde woordgroepen verschillende zinsdelen konden zijn. Onderwerp of Lijdend voorwerp? Bijwoordelijke bepaling of Bijvoeglijke bepaling? Maar in:

Ik verzocht hem dinsdag thuis te blijven

is dinsdag altijd een Bijwoordelijke bepaling, en toch is er homonymie in de zinsbouw. In termen van de betekenis: heb ik het hem dinsdag gevraagd, of wilde ik dat hij dinsdag thuisbleef? In termen van de zinsbouw: hoort dinsdag bij verzocht of bij thuis te blijven? Verwijst dinsdag dus terug of juist naar voren?

[bewerk] door

Een bijzonder geval van homonymie vinden we in sommige lijdende zinnen. Die bevatten immers vaak een bepaling met door.

Er zijn door die vrouw heel wat reputaties beschadigd.

Maar soms is niet duidelijk of die bepaling een handelend voorwerp is; dan zou er bedoeld worden: "Die vrouw heeft heel wat reputaties beschadigd." Het kan echter ook gaan om een bepaling van causaliteit: "Er zijn omwille van die vrouw heel wat reputaties beschadigd."

[bewerk] Nieuwskop

Krantenkoppen en andere opschriften van nieuwsberichten vormen vaak verkorte zinnen. Structuurwoorden worden als overbodig weggelaten, maar soms blijken die structuurwoorden toch niet geheel overtollig te zijn geweest.

Anderhalve ton cocaïne op jacht

Werd de cocaïne op een schip aangetroffen (dat zal wel) of is zij dieren gaan vangen (een onbedoeld grappig effect)? Hierop valt gemakkelijk te variëren, juist doordat nieuwskoppen zo beknopt zijn en dus van de lezer vereisen dat hij de weggelaten woorden erbij denkt:

Anderhalve ton cocaïne op slot

Politie beboet 84 snelheidsduivels in actie

[bewerk] Vermijden van homonymie

Verwarrende, of onbedoeld grappige, zinshomonymie kan op verschillende manieren worden vermeden.

• Een uitdrukking met twee betekenissen wordt door een andere vervangen:

De verouderde pantservoertuigen werden aan de kant gezet.
"De verouderde pantservoertuigen werden afgedankt."
"De verouderde pantservoertuigen werden terzijde van de weg geparkeerd."

• Verwisselbaarheid van Onderwerp en Lijdend voorwerp wordt door een aangepaste zinsstructuur opgelost; met name een lijdende zin haalt de dubbelzinnigheid weg:

De politieagent ontzag de dronkenman aanvankelijk.
"De dronkenman werd aanvankelijk door de politieagent ontzien."
"De politieagent werd aanvankelijk door de dronkenman ontzien."

• Onduidelijkheid omtrent de functie van één zinsdeel vergt een ingreep in dat zinsdeel:

Ik stel het mij tot taak systematisch falen op te sporen.
"Ik stel het mij tot taak falen systematisch op te sporen."
"Ik stel het mij tot taak systematische gevallen van falen op te sporen."

• Als onduidelijk is of een zinsdeel terug- of vooruitwijst, biedt een komma soms uitkomst:

Ik verzocht hem dinsdag thuis te blijven.
"Ik verzocht hem dinsdag, thuis te blijven."
"Ik verzocht hem, dinsdag thuis te blijven."

• In een lijdende zin kan door worden vervangen, of de zin wordt bedrijvend gemaakt:

Er zijn door die vrouw heel wat reputaties beschadigd.
"Er zijn omwille van die vrouw heel wat reputaties beschadigd."
"Die vrouw heeft heel wat reputaties beschadigd."

• Krantenkoppen en andere nieuwsopschriften zijn een geheel eigensoortig probleem. Het formuleren van een pakkende kop is het vakwerk van de journalist, en homonymie is slechts een van de gevaren waarmee hij rekening heeft te houden.

[bewerk] Verwante begrippen

• Wanneer twee woorden dezelfde uitspraak hebben, maar geheel verschillende betekenissen en niet noodzakelijk dezelfde schrijfwijze, worden ze "homofoon" genoemd: leiden — lijden; koud — kauwt.
• Wanneer twee woorden dezelfde schrijfwijze hebben, maar geheel verschillende betekenissen en niet noodzakelijk dezelfde uitspraak, worden ze "homograaf" of "homogram" genoemd: vóórkomen — voorkómen.
• Wanneer een woord meerdere betekenisschakeringen heeft, maar toch één en hetzelfde woord is, spreken we van polysemie: huis betekent "woning" — "dynastie" ("het huis van Oranje") — "vergadering" ("dit huis is van mening dat..."), en heeft nog vele andere betekenissen. Toch herkent de taalgebruiker in al die betekenisvarianten hetzelfde grondwoord.

	zelfde uitspraak	zelfde spelling	zelfde betekenis
homoniem	?	+	-
homofoon	+	?	-
homograaf	?	+	-
polyseem	+	+	±

Voor woordenboekinformatie, zie de pagina homoniem op WikiWoordenboek