Nederlands kabinet

Van Wikipedia

Voor actuele informatie, zie: Kabinet-Balkenende IV

Het Nederlandse kabinet draagt de naam van de regeringsleider, die premier of minister-president wordt genoemd (bijvoorbeeld: kabinet-Balkenende). In een kabinet hebben ministers en staatssecretarissen zitting.

Inhoud 1 Wat staat in de Grondwet 2 Eerste kabinet in 1848 3 Kabinet en verkiezingen 4 Soorten kabinetten 4.1 Meerderheidskabinet 4.2 Minderheidskabinet 4.3 Parlementair kabinet 4.4 Extra-parlementair kabinet 4.5 Koninklijke kabinetten 4.6 Zakenkabinetten 5 Zie ook 6 Externe links 7 Bronnen en referenties

[bewerk] Wat staat in de Grondwet

De Nederlandse Grondwet kent het begrip 'kabinet' niet, maar wel de begrippen regering en ministerraad. De regering, zoals omschreven in artikel 42, bestaat uit de Koning (nu Koningin Beatrix) en de ministers, waarbij de Koning onschendbaar is en de ministers de verantwoordelijkheid dragen. Artikel 45 stelt dat de ministers (zonder hun staatssecretarissen) met elkaar de ministerraad vormen, waarvan de minister-president (eerste minister) de voorzitter is. "De ministerraad beraadslaagt en besluit over het algemeen regeringsbeleid en bevordert de eenheid van dat beleid". (Art. 45, lid 3).

[bewerk] Eerste kabinet in 1848

Pas sinds 1848 kent Nederland kabinetten. Daarvoor waren de ministers op de eerste plaats dienaren van de koning die slechts zelden gezamenlijk vergaderden. Pas in 1842 werd er een geregelde kabinetsvergadering in het leven geroepen. In 1848 werd voor het eerst een kabinet geformeerd.

Het kabinet is een erg oud begrip waarmee de adviseurs van de koning die in een klein vertrek, "kabinet" genaamd, bijeen kwamen. Deze bijeenkomste in de privé vertrekken van een vorst zijn de wieg van de ministerraden. In de loop van de 18e eeuw kwamen de Engelse kabinetten steeds vaker zonder hun koning bijeen omdat deze òfwel in Hannover was of geen Engels sprak. Omdat het Engelse Staatsrecht het staatsrecht in andere landen beinvloede is ook hier het begrip "kabinet" veel gebruikt.

De kabinetten hadden tot 1888 nauwelijks een duidelijk politiek gezicht. Sommige ministers bemoeiden zich bovendien vooral met hun eigen departement. De ministers van Oorlog en Marine, van Buitenlandse Zaken en van Waterstaat waren veelal specialisten zonder politieke voorkeur. Op Oorlog en Marine werden bijna altijd officieren benoemd, op Buitenlandse Zaken vaak een diplomaat en op Waterstaat meestal een ingenieur.

[bewerk] Kabinet en verkiezingen

Pas na 1888, toen er vierjaarlijkse verkiezingen kwamen, en er ook partijen waren ontstaan, kregen kabinetten een duidelijke politieke kleur.

De minister-president wordt bij koninklijk besluit (KB) benoemd en ontslagen, evenals de overige ministers en de staatssecretarissen. Elke minister geeft leiding aan een per koninklijk besluit ingesteld ministerie, hoewel het ook mogelijk is dat een enkele minister niet belast is met de leiding van een ministerie. Een staatssecretaris beheert meestal een deel van de portefeuille van een minister en kan op diens verzoek optreden namens de minister.

Een Kabinet 'treedt aan' en wordt 'geïnstalleerd'. Ministers en staatssecretarissen leggen bij hun ambtsaanvaarding tegenover 'de Koning' de eed of verklaring en belofte van zuivering af, en zweren of beloven trouw aan de Grondwet en een getrouwe vervulling van hun ambt (Art. 49 van de Grondwet).

Sinds 1945 zijn er 25 kabinetten aangetreden, onder voorzitterschap van in totaal 14 verschillende premiers. De premier die de meeste kabinetten heeft voorgezeten was Willem Drees Sr.. Tussen 1948 en 1958 was hij minister-president. De langstzittende premier was overigens Ruud Lubbers, die van 1982-1994 als voorzitter van 3 kabinetten 12 jaar lang minister-president was. Lubbers heeft ook het record van het langstzittende naoorlogse kabinet: Lubbers III was 1749 dagen in functie. Het langstzittende kabinet ooit was het kabinet-Heemskerk met 2025 dagen.

[bewerk] Soorten kabinetten

Er zijn verschillende manieren om een kabinet te typeren. Kan een kabinet rekenen op de steun van een meerderheid van de Tweede Kamer dan spreken we van een meerderheidskabinet. Is dat niet het geval dan wordt het kabinet aangeduid als een minderheidskabinet.

Een tweede manier om kabinetten te onderscheiden is de formatiemethode. Spelen de (beoogde) regeringsfracties een belangrijke rol bij de formatie en achten zij zich gebonden aan een regeerakkoord, dan is er sprake van een parlementair kabinet. Zijn de fracties daarentegen nauwelijks of niet bij de formatie betrokken en hebben zij zich ook niet aan een regeerakkoord gebonden, dan spreken we van een extra-parlementair kabinet.

Geen enkel kabinet kan optreden, zonder dat dat het zich vooraf heeft verzekerd voldoende steun in de Kamer te krijgen. De laatste jaren kent Nederland alleen nog maar parlementaire meerderheidskabinetten.

Ten slotte hebben er ook nog koninklijke kabinetten bestaan, die op gezag van het staatshoofd zijn gevormd. Het begrip 'zakenkabinet' wordt gebruikt voor kabinetten die volledig of grotendeels bestaan uit ministers van buiten de politiek. Dergelijke kabinetten kennen wij niet (meer).

[bewerk] Meerderheidskabinet

We spreken van een meerderheidskabinet wanneer het kabinet steunt op een parlementaire meerderheid. Dit is het geval wanneer de coalitie gezamenlijk een meerderheid heeft in de Tweede Kamer en het regeringsprogramma in overleg tussen de deelnemende partijen tot stand is gekomen.

In het algemeen kan men stellen dat een meerderheidskabinet goed kan functioneren, omdat de meerderheid van de Tweede Kamer vooraf laat weten vertrouwen in het kabinet te hebben en er over (mogelijke) geschilpunten compromissen zijn gesloten.

[bewerk] Minderheidskabinet

Een minderheidskabinet bestaat uit bewindslieden van partijen die samen geen meerderheid in de Tweede Kamer hebben. Zo'n kabinet kan heel moeilijk een beleid voeren, omdat de oppositie meer zetels heeft dan de regeringspartijen en dus makkelijk kabinetsvoorstellen kan blokkeren. Per onderwerp zal het kabinet in de Kamer een meerderheid moeten zien te verwerven.

Het minderheidskabinet-Colijn V (1939) kon zelfs niet aan de slag, omdat het bij het afleggen van de regeringsverklaring een motie van afkeuring niet overleefde.

Minderheidskabinetten komen nauwelijks voor. Ze bestaan vrijwel alleen als 'overgangskabinet' na de val van een voorgaand meerderheidskabinet. Veelal wikkelt zo'n kabinet de lopende zaken af en schrijft het Tweede Kamerverkiezingen uit.

Voorbeelden zijn het kabinet-Zijlstra (1966-1967), het kabinet-Biesheuvel II (1972-1973), kabinet-Van Agt III (1982) en het kabinet-Balkenende III.

[bewerk] Parlementair kabinet

Een parlementair kabinet is een kabinet waarbij de coalitiefracties in de Tweede Kamer zeer nauw bij de formatie betrokken zijn en waarbij (al dan niet gedetailleerd) de hoofdlijnen van het te voeren beleid worden vastgelegd in een regeerakkoord.

De onderhandelaars van de coalitiefracties in de Tweede Kamer hebben op die manier vooraf veel invloed op het te voeren beleid. Het kabinet weet zich verzekerd van steun van de meerderheid van de Tweede Kamer. Een parlementair kabinet kan in het algemeen slagvaardig optreden.

[bewerk] Extra-parlementair kabinet

Tegenover een parlementair kabinet staat een extra-parlementair kabinet. Aan een dergelijk kabinet ligt niet een regeerakkoord, maar een regeringsprogramma ten grondslag. De Tweede Kamerfracties kunnen eventueel wel bij de formatie betrokken zijn, maar dat hoeft niet.

Als fracties bij de formatie betrokken zijn, nemen zij een afwachtender houding aan. Zij 'wachten op de daden van het kabinet'. Dit neemt niet weg dat zij in het algemeen hun eigen bewindslieden wel zullen steunen.

Dat kandidaat-bewindslieden tegen de zin van de eigen partij toetreden tot een kabinet is sinds 1939 overigens niet meer voorgekomen. In 1939 werd Gerbrandy tegen de zin van de ARP minister in het tweede-kabinet-De Geer.

Het kabinet-Den Uyl wordt wel extra-parlementair genoemd, hoewel dit slechts ten dele juist is. De fracties stemden namelijk in meerderheid in met deelname van hun partij aan het kabinet. Wel was er alleen sprake van afspraken op hoofdlijnen. PvdA en D66 gingen bovendien wel binding aan met het kabinet.

Het onderscheid tussen parlementaire en extra-parlementaire kabinetten zit vooral in de mate van binding die partijen aangaan met het kabinet.

[bewerk] Koninklijke kabinetten

Koninklijke kabinetten worden op gezag van de Koning(in) geformeerd, zonder dat de fracties in de Tweede Kamer er aan te pas gekomen. De Londense oorlogskabinetten Gerbrandy zijn koninklijke kabinetten, omdat de Tweede Kamer niet meer functioneerde. Ook het eerste naoorlogse kabinet-Schermerhorn/Drees is als zodanig aan te merken.

Het weinig succesvolle kabinet-Colijn V, dat in 1939 zijn regeringsverklaring niet overleefde, is ook als een koninklijk kabinet te beschouwen. Colijn had meer de Koningin gehoorzaamd, die hem als minister-president wilde behouden, dan, kijkend naar de politieke verhoudingen van 1939, als politicus gehandeld.

[bewerk] Zakenkabinetten

Zakenkabinetten zijn extra-parlementaire kabinetten die (vrijwel) geheel uit niet-politieke personen bestaan, zoals uit ondernemers en ambtenaren. Het kabinet-Van Lynden van Sandenburg (1879-1883) wordt wel als zakenkabinet beschouwd.

In 1926 werd in de moeizaam verlopen formatie enige tijd overwogen om een zakenkabinet te vormen, dat uit ambtenaren bestond. Uiteindelijk kwam er een kabinet waarin naast a-politieke figuren ook enkele politici zaten.

Ook het 'koninklijke' vijfde kabinet-Colijn stond voor een belangrijk deel uit niet-politieke figuren.

[bewerk] Zie ook

• Historisch overzicht van kabinetsformaties (Nederland)
• Politieke partijen in Nederland
• Nederlandse kabinetten tot en met de Tweede Wereldoorlog
• Nederlandse kabinetten sinds de Tweede Wereldoorlog
• Demissionair
• Rompkabinet

[bewerk] Externe links

• Uitputtende informatie over kabinetten door de eeuwen heen. Met biografieen van bewindslieden.
• Onderzoeksgids archieven van bewindslieden van het Nationaal Archief

Bronnen en referenties:

Een gedeelte van de tekst op deze pagina is afkomstig van http://www.parlement.com