Rainer Maria Rilke
Van Wikipedia
Rainer Maria Rilke (Praag, 4 december 1875 – Montreux, 29 december 1926) was een van de belangrijkste lyrische dichters in de Duitse taal. Daarnaast schreef hij verhalen, een roman, opstellen over kunst en cultuur en ook talrijke vertalingen, onder andere uit het Frans, van literaire werken en lyriek. Zijn omvangrijke briefwisselingen vormen een belangrijk deel van zijn literaire nalatenschap.
Inhoud |
[bewerk] Leven
[bewerk] 1875–1896: Kinderjaren en opleiding
Rilke werd als René Karel Wilhelm Johann Josef Maria Rilke op 4 december 1875 in Praag geboren. Destijds spraken velen, en met name de hogere klassen, in Praag Duits en geen Tsjechisch. (De Duitstalige schrijver Franz Kafka kwam ook uit Praag). Zijn kinderjaren en jeugd verliepen niet erg voorspoedig. Zijn vader, Josef Rilke ([1838]–1906) was een ontevreden man met een zwak karakter. Na een mislukte militaire carrière werd hij ambtenaar bij de spoorwegen. Zijn moeder, Sophie ("Phia") Entz (1851–1961) was een bazige vrouw uit een welgestelde Praagse familie van industriëlen (oorspronkelijk Joods, maar later tot het christendom bekeerd om aan antisemitisme te ontkomen). De dromen over een voornaam leven dat zij koesterde, zag zij in haar huwelijk niet vervuld worden. In 1884 leidde dit tot een echtscheiding.
De verhouding met zijn moeder werd belast doordat zij niet over de vroegtijdige dood van haar oudste dochter heen gekomen was en zij daarom René (Frans: De herborene) in de rol van zijn overleden zuster dwong, en zich zo uit emotionele hulpeloosheid aan hem bond. Tot zijn zesde levensjaar werd Rilke zo als meisje opgevoed: op oude foto's staat hij in een jurkje en met lang haar afgebeeld.
Onder druk van zijn ouders volgde de jongen, die veel talent voor dichten en tekenen aan de dag legde, vanaf 1885 een militaire opleiding, als voorbereiding op een loopbaan van officier. De eisen van de militaire oefeningen en de ervaringen binnen een samenleving die uit louter mannen bestond, traumatiseerden de gevoelige jongen blijvend. In 1891 stopte hij vanwege een ziekte met zijn militaire opleiding, waarna hij zich van 1892 tot 1895 met privé-onderwijs voorbereide op zijn eindexamen waar hij in 1885 voor slaagde. Vervolgens studeerde hij in 1895 en 1896 literatuur, kunstgeschiedenis en filosofie in Praag en München.
Na zijn vertrek in 1896 veranderde Rilke zijn voornaam van "René" in Rainer, en legde daarmee ook voor de buitenwereld zijn pogingen om die ongelukkige band met zijn familie te verwerken vast.
[bewerk] 1897–1902: Ontwikkelingsjaren
In 1897 ontmoette Rainer Maria Rilke in München de veelbereisde intellectuele en schrijfster Lou Andreas-Salomé (1861-1937) en hij werd op haar verliefd. De daarop volgende innige relatie met de veel oudere en getrouwde vrouw duurde tot 1900. Ook na de scheiding toonde Lou Andreas-Salomé zich tot het einde van Rilkes leven zijn beste vriendin en adviseur. Daarbij zullen haar psycho-analytische ervaringen en kennis die ze in 1912 en 1913 bij Sigmund Freud opgedaan had een belangrijke rol gespeeld hebben.
- "... wurde bekannt, daß sie dem großen, im Leben ziemlich hilflosen Dichter Rainer Maria Rilke zugleich Muse und sorgsame Mutter gewesen war..." (Sigmund Freuds Gedenkworte zum Tode Lou Andreas-Salomés, 1937)
- "... werd er bekend, dat zij voor de grote, tijdens zijn leven tamelijk hulpeloze dichter Rainer Maria Rilke, zowel Muze als zorgzame moeder was geweest..." (Sigmund Freud, ter nagedachtenis aan de dood van Lou Andreas-Salomé in 1937)
Rilke reisde Lou Andreas-Salomé in de herfst van 1887 naar Berlijn achterna, en nam zijn intrek in een woning vlak bij haar in de buurt. In 1898 ondernam hij zijn eerste buitenlandse reis van meerdere weken naar Italië. In de twee opvolgende jaren bezocht hij Rusland tweemaal. In 1899 reisde hij met het echtpaar Andreas naar Moskou, waar hij een ontmoeting met Leo Tolstoj had. In de maanden mei tot en met augustus van 1900 volgde een tweede Ruslandreis, deze keer alleen met Lou Andreas-Salomé, waarin hij wederom naar Moskou ging en naar St. Petersburg.
In de herfst van 1900, direct nadat Lou Andreas-Salomé besloten had zich van hem los te maken, ontmoette Rilke de beeldhouwster Clara Westhoff (1878–1954), toen hij een bezoek bracht aan Heinrich Vogelere in Worpswede. Het voorjaar daarop traden zij in het huwelijk. In december 1901 kregen zij een dochter Ruth (1901-1972), echter reeds in de zomer van 1902 gaf Rilke de gemeenschappelijke woning op en reisde hij naar Parijs om daar aan een Monografie over de beeldhouwer Auguste Rodin (1840-1917) te werken. De relatie tussen Rilke en Clara Westhoff bleef gedurende zijn verdere leven intact, doch hij bleek niet de man voor een burgerlijk en plaatsgebonden gezinsleven. Tegelijkertijd ging hij gebukt onder financiële problemen, die slechts moeizaam opgelost konden worden door werkopdrachten aan te nemen.
[bewerk] 1902–1910: De eerste scheppingsperiode
Zijn eerste oponthoud in Parijs viel Rilke zwaar, aangezien de vreemde en grote stad veel verschrikkingen verborg. Deze ervaringen heeft Rilke later in het eerste deel van zijn enige roman De aantekeningen van Malte Laurids Brigge (Die Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge) weergegeven. Tegelijkertijd echter zorgde de ontmoeting met het moderne voor talrijke prikkels: Rilke verdiepte zich eerst grondig in de beeldhouwwerken van Auguste Rodin en daarna in het werk van de schilder Paul Cezanne (1839-1906). Langzamerhand werd Parijs de belangrijkste woonplaats van de dichter. Van 1905 tot 1906 werd Rilke tot secretaris bij Auguste Rodin benoemd, die tegelijkertijd een idealistische vaderfiguur voor hem was. Kort nadat Rilkes echte vader gestorven was brak Rodin in mei 1906 de dienstbetrekking abrupt af. Voor de evolutie van Rilke als dichter is de samenwerking met Rodin van uitermate groot belang gebleken. Rodin wees hem op het belang van het observeren in de kunst. Dit leidde ertoe dat Rilke zijn poëtische opvattingen veranderde. Terwijl zijn vroegere gedichten sterk emotioneel geladen zijn, vertrekt hij nu van een object (een plant, een dier, een carrousel) waarvan hij na intense objectieve observatie het meest essentiële, de kern probeert weer te geven zodat een soort dialoog ontstaat tussen dichter en object. Een typisch voorbeeld van deze zogenaamde 'dinggedichten' is het beroemde gedicht 'Der Panther'.
Zijn belangrijkste dichtwerken uit de tijd in Parijs zijn de Nieuwe gedichten (Neuen Gedichte) (1907), De nieuwe gedichten. Het andere deel (De neuen Gedichte anderer Teil) (1908) de beide Requiem-gedichten (1909) en de vermelde roman Die Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge), waar hij in 1904 al aan was begonnen, maar die hij pas in januari 1910 voltooide.
[bewerk] 1910-1919: Innerlijke en uiterlijke omwentelingen
Na het verschijnen van de Aantekeningen kwam Rilke in een langdurige periode waarin het hem aan scheppingsvermogen ontbrak, een periode die pas in februari 1922 eindigde, toen hij de Elegieën van Duino (Duineser Elegien) voltooide, waarmee hij reeds in 1912 begonnen was. Deze gedichtencyclus dankt zijn naam aan zijn verblijf van oktober 1911 tot mei 1912 op het slot Duino van de gravin Marie von Thurn und Taxis, dat bij Triëst ligt.
Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog verraste Rilke tijdens een verblijf in Duitsland. Hij kon niet meer naar Parijs terugkeren, zijn bezittingen die hij daar achtergelaten had werden in beslag genomen en geveild. Het grootste deel van de oorlog bracht Rilke in München door. Van 1914 tot 1916 had hij een stormachtige affaire met de schilderes Lou Albert-Lasard.
Begin 1916 werd Rilke opgeroepen voor militaire dienst en moest hij in Wenen een militaire basisopleiding doorlopen. Op voorspraak van een invloedrijk vriend werd hij overgeplaatst naar het oorlogsarchief en op 9 juni 1916 uit militaire dienst ontslagen. De tijd daarna bracht hij weer in München door, onderbroken door een verblijf op het landgoed Böckel in Westfalen van Herta Koening. De traumatische ervaring van de militaire dienst, die een vernieuwing van de verschrikkingen van zijn militaire schooltijd tot gevolg had, liet hem als dichter vrijwel volledig verstommen.
[bewerk] 1919–1926: De voltooiing
Op 11 juni 1919 reisde Rilke van München naar Zwitserland. De uiterlijke reden was een uitnodiging uit Zürich om een voordracht te geven, de eigenlijke reden was echter de wens om te onsnappen aan de naoorlogse hectiek, om zo het werk aan de Elegieën van Duino na lange tijd weer op te kunnen nemen. De zoektocht naar een geschikte en betaalbare woning bleek echter zeer moeilijk. Rilke verbleef onder andere Soglio, Locarno en Berg am Irchel. Pas in de zomer van 1921 vond hij zijn uiteindelijke verblijfplaats in het Chateau de Muzot dat in de buurt van Sierre in het Kanton Wallis ligt. In 1922 kocht Rilkes mecenas Werner Reinhart (1884–1951) het gebouw en hij liet Rilke er kosteloos in wonen.
Hier brak een zeer productieve tijd aan, en binnen enkele weken voltooide Rilke in februari 1922 de Elegieën van Duino, niet lang daarna schiep hij daarook de beide delen van de gedichtencyclus Sonnetten aan Orpheus (Sonnette an Orpheus). Beide werken worden tot de hoogtepunten van Rilkes werk gerekend.
Sinds 1923 had Rilke echter met grote gezondheidsproblemen te kampen, waardoor hij langere tijd in een sanatorium opgenomen moest worden. Ook zijn langdurige verblijf in Parijs van januari tot augustus 1925 was een poging om door verandering van plaats en levensomstandigheden aan zijn ziekte te ontsnappen. Toch schreef hij ook nog in deze laatste jaren tussen 1923 en 1926 nog talrijke losse gedichten (bijvoorbeeld Gong en Mausoleum) alsook een omvangrijk en tot op heden niet voldoende naar waarde geschat lyrisch werk in de Franse taal.
Pas kort voor zijn overlijden werd vastgesteld dat Rilke aan leukemie leed. De dichter stierf op 29 december 1926 in het sanatorium Volmont sur Territet in de buurt van Montreux en werd op 2 januari 1927 op de begraafplaats van Raron, westelijk van Visp bijgelegd. Op zijn grafsteen staat een door hemzelf uitgekozen epitaaf:
Rose, oh reiner Widerspruch, Lust,
Niemandes Schlaf zu sein unter soviel
Lidern.
Roos, oh zuivere tegenspraak, het genot,
niemands slaap te zijn onder zoveel
oogleden.
[bewerk] Het artistieke werk
Rilke volgt in zijn gedichten een spoor dat verwant is aan de filosofie van zijn tijd, namelijk die van Arthur Schopenhauer en met name Friedrich Nietzsche, die hij reeds vroeg leerde kennen. Dit spoor leidt enerzijds tot een radicale afrekening van de vanzelfsprekendheden van het westelijke christendom en anderzijds tot eenzelfde afrekening met de moderne natuurwetenschappelijke verklaringspogingen van de werkelijkheid.
De biografie van de jonge Rilke is sterk beïnvloed door de ervaring geen vaderland te hebben, en daarom lijkt het ook niet verbazingwekkend dat zijn eerste gedichten zich vooral met het thema "Heimat" (Vaderland, geboortegrond, plaats van oorsprong), bezig houden. Tot deze gedichten behoren beschouwingen over zijn geboorteplaats Praag, met name in de dichtbundel Larenoffer (Larenopfer), die in 1896 verscheen.
- Uitstapje: Praag en de Literatuur
- Het naar de buitenwereld toe open Praag, de zetel van de eerste universiteit die in het Duitse rijk gesticht is, leek rond 1900 een kweektuin voor aankomende schrijvers. Alleen al drie dichterskringen wedijverden met elkaar: De kleinere Praagse kring vormden Max Brod en zijn vrienden Franz Kafka, Felix Weltsch en Otto Baum. Veel auteurs waren lid van vereniging "Wefa", doch zij zijn vandaag de dag in de vergetelheid geraakt. Rilke, de uit Turkije afkomstige Gustav Meyrink, die beroepshalve in Praag was, en de jonge Franz Werfel behoorden tot de neo-romantische kring Jong-Praag. De dromerige en zwaarmoedige uitdruk in Rilkes eerste gedichten weerspiegelt het conflict tussen zijn melancholische en zwerverige levensgevoel en de kolkende levenslust van de stad.
Tot de eerste werken van Rilke behoren de dichtbundels Wilde cichorei (Wegwarten), Droomgekroond (Traumgekrönt) en Advent. Met de bundel Mij tot plechtigheid (Mir zur Feier) (1897/89) richt Rilke zich voor het eerst op een systematische verhandeling van het innerlijke menselijke leven, die vooral de plaats van zijn eigen, in het buitenleven gemiste, geboortegrond is. De gedichtenverzameling U tot plechtigheid (Dir zur Feier) (1987/98) is een liefdesverklaring aan de vereerde Lou Andreas-Salomé. Het Getijdenboek (Stundenbuch) (drie dele, verschenen in 1899–1903) is naar het traditionele kerkelijke gebedenboek (ook getijdenboek genaamd) vernoemd, en vormt het eerste hoogtepunt van het vroegere werk van Rilke. Het vormt, naar zijn eigen zeggen, een uitdrukking van zijn directe relatie tot God, die volledig zonder de traditionele en kerkelijke binding bestaan kan. In de extatische uitdrukking tonen zich hier al de eerste aanloopjes tot Rilkes typische muzikale en virtuoze taalgebruik.
De filosofie van Nietzsche – die ook door Lou Andreas-Salomé, die een vriendin van beide mannen was, overgedragen werd – oefent rond de eeuwwisseling steeds meer invloed op Rilke uit. De radicale erkenning van de werkelijkheid zonder de consolatie van een genezijde of enige romantiek van sociale ontwikkeling geven ook Rilkes begrip van de wereld vorm. Daarvoor staan intensieve waarnemingen van de natuur en van de menselijke verhoudingen en gevoelslevens. Door dit alles wordt Rilkes "wereldinterieur" gevormd, waaruit alleen de gehele immanente wereldlijke werkelijkheid bestaat.
Van Rilkes werken uit zijn middelste periode tussen 1910 en 1912 zijn vooral zijn Neuen Gedichte en de roman Die Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge vormend. Rilke keert zich in deze werken radicaal tot de wereld van menselijke ervaringen. Met behulp van deze ervaringen probeert hij het wezen van de dingen te pakken te krijgen. Zo ontstaan zijn gedichten over dingen, zoals Blauwe Hortensia (Blaue Hortensie) en de Panther (Der Panther), die door een intensieve waarneming het eigenlijke en tijdloze geldende van de beschreven zaken openbaren. Daardoor stijgen ze boven zichzelf uit en werken bewustzijnsvormend op de lezer. In zoverre kunnen Rilkes gedichten symbolistisch genoemd worden. Deze manier van de wereld begrijpen (Rilke noemt het hierzijn) bereikt haar diepste radicaliteit zodra ze niet meer voor de ervaring van ellende en dood terugschrikt. Dit leidt tot het voor Rilke specifieke expressionisme dat in de eerste delen van de Duineser Elegien, waar de roerende stijl de plaats van de zakelijkheid en de vergaande passieloosheid van de voorgaande periode inneemt.
Deze stijl perfectioneert Rilke vervolgens na de lange productieloze periode tussen 1912 en 1922 met de voltooiing van zijn Duineser Elegien en zijn Sonetten an Orpheus. Die latere gedichten zijn apotheosen van zinnelijkheid en werkelijkheid, die door de geliefden (die Liebenden) en de "jong overledenen" in zuivere innerlijkheid gegrepen kan worden. Daarmee komt het prijzen van de wereldimmanentie en het peilen van de menselijke gesteldheid door Rilke bij haar einddoel.
[bewerk] Rilke vandaag de dag
Vooral in Duitsland kan Rilke sinds enige jaren weer op toenemende belangstelling rekenen, ook buiten het "literair gevormde circuit". Dit kan het gevolg zijn van het toenemende individualisme van de huidige tijd, die in de gedichten van Rilke op adequate kunstzinnige wijze tot uiting komt, of simpelweg doordat het auteursrecht van de Insel-uitgeverijen sinds 1996 is verlopen, 70 jaren na het overlijden van Rilke. Zijn werk is op verscheidene websites gepubliceerd, en in Duitsland ook bekend geworden door het Rilke-Projekt, waarbij gedichten op muziek gezet worden. In het Engelse spraakgebied heeft de kunstenares Anne Clark op haar album Just after sunset uit 1998 ook gebruikgemaakt van werken van Rilke.
[bewerk] Het Rilke-project
In het kader van het "Rilke-project" vertolken (in Duitsland) bekende hedendaagse zangers en toneelspelers (onder wie Mario Adorf, Iris Berben, Karlheinz Böhm, Hannelore Elsner, Nina Hagen, Rudolph Moshammer, Xavier Naidoo, Wolfgang Niedecken, Jürgen Prochnow, Katja Riemann, Otto Sander, Sir Peter Ustinov)) teksten van Rilke. Hierdoor wordt geprobeerd Rilke voor nieuwe generaties toegankelijk te maken. In 2004 verscheen de derde CD van het project, tegelijkertijd werd ook een concerttour gehouden met talrijke live-optredens. De waardering van critici van deze grensverleggende interpretaties van literaire kunst, is gemengd, deels vanwege de glitter en glamour waarmee de shows verzorgd worden.
[bewerk] Nederlandse vertalingen
Ook in het Nederlandse taalgebied verschijnen nog met enige regelmaat vertalingen en uitgaven van Rilkes werk. In 2004 is het Getijdenboek (das Stundenbuch), samengesteld en vertaald door Piet Thomas verschenen. Andere werken die in vertaling nog (beperkt) beschikbaar zijn, zijn onder andere Nieuwe gedichten en Nieuwe gedichten. Het andere deel, die vertaald zijn door Peter Verstegen. In oktober 2006 verscheen een nieuwe vertaling van de Elegieën van Duino door Atze van Wieren en uitgegeven bij Uitgeverij IJzer in Utrecht.
[bewerk] Werk
[bewerk] Verzamelde werken
- Rainer Maria Rilke, Sämtliche Werke in 12 Bänden, uitgegeven door het Rilke-Archiv in samenwerking met Ruth Sieber-Rilke, bezorgd door Ernst Zinn. Frankfurt am Main. 1976.
- Rainer Maria Rilke, Werke. Kommentierte Ausgabe in vier Bänden und einem Supplementband, uitgegeven door Manfred Engel, Ulrich Fülleborn, Dorothea Lauterbach, Horst Nalewski en August Stahl. Frankfurt am Main en Leipzig 1996 en 2003.
[bewerk] Gedichtbundels
Links verwijzen veelal naar Duitstalige sites.
- Leven en liederen (Leben und Lieder) (1894)
- Larenoffer (Larenopfer) (1895)
- Droomgekroond (Traumgekrönt) (1897)
- Advent (Advent) (1898)
- Mij tot plechtigheid, Mir zur Feier (1909)
- Het getijdenboek, (Das Stunden-Buch)
- Het beeldenboek, (Das Buch der Bilder) (4 delen, 1902–1906) – vrij toegankelijk DigBib.Org, Gutenberg-De
- Nieuwe gedichten, Neue Gedichte (1907)
- Nieuwe gedichten. Het andere deel. Der neuen Gedichte anderer Teil (1908)
- Requiem, (1908) – vrij toegankelijk bij DigBib.Org
- Het Marialeven, Das Marien-Leben (1912)
- Elegieën van Duino, (Duineser Elegien) (1912/1922) – vrij toengankelijk bij DigBib.Org, Gutenberg-De, blackink.de
Nederlandse vertaling: 'De elegieën van Duino', Uitgeverij IJzer, 2006.
- Sonetten aan Orpheus, (Die Sonette an Orpheus) (1922)
- Boomgaarden, (Vergers) (1926)
- De kwatrijnen uit Wallis, (Les Quatrains Valaisans) (1926)
- De rozen, (Les Roses) (1927)
- De vensters, (Les Fenêtres) (1927)
[bewerk] Proza
- De Kornet, Die Weise von Liebe und Tod des Cornets Christoph Rilke (voor het eerst gepubliceerd in 1904, afgerond 1906)
- De aantekeningen van Malte Laurids Brigge, (Die Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge) (Roman, 1910) – vrij toegankelijk bij: DigBib.Org(de volledige tekst) en Gutenberg-De(hier slechts deels)
[bewerk] Brieven
- Omvangrijke briefwisselingen. De belangrijkste Duitse verzamelde uitgaven zijn:
- Gesammelte Briefe in sechs Bänden, uitgegeven. door Ruth Sieber-Rilke und Carl Sieber. Leipzig 1936-1939.
- Briefe, uitgegeven door het Rilke-Archiv in Weimar. 2 Bände, Wiesbaden 1950 (Nieuwe oplage in 1987 in een Band).
- Briefe in zwei Bänden, uitgegeven door Horst Nalewski. Frankfurt und Leipzig 1991.
In het Nederlands zijn onder andere Brieven aan Merline, Brieven aan Tora Holmström, Brieven over Cézanne en Brieven aan een jonge dichter uitgegeven.
[bewerk] Gedichten
|
Herbsttag Herr, es ist Zeit. Der Sommer war sehr groß. Befiehl den letzten Früchten voll zu sein; Wer jetzt kein Haus hat, baut sich keines mehr. |
|
|
Der Panther Sein Blick ist vom Vorübergehn der Stäbe Der weiche Gang geschmeidig starker Schritte, Nur manchmal schiebt der Vorhang der Pupille (1902/03, uit: Neue Gedichte) |
De Panter Zijn blik is door de staven die voorbijgaan De tere tred van soepelslanke schreden Slechts nu en dan schuift de voorhang der pupillen (Origineel 1902/03, Vertaling voor Wikipedia, 2005) |
|
Die Liebenden Sieh, wie sie zu einander erwachsen: (1908, Paris) |
L'Attente C'est la vie au ralenti, C'est le train qui s'arrête en plein penché à la portière, (1926) |
[bewerk] Secundaire Literatuur
- Manfred Engel, Dorothea Lauterbach (Hg.), Rilke Handbuch. Leben - Werk - Wirkung. Stuttgart und Weimar 2004.
- Ralph Freedman, Life of a Poet, North Western University Press, 1998.
- Wolfgang Leppmann, Rilke. Sein Leben, seine Welt, sein Werk. Bern 1981.
- Ingeborg Schnack, Rainer Maria Rilke. Chronik seines Lebens und seines Werkes. Frankfurt/M. 1991.
- Een Rilke-Bibliografie verschijnt ook op het internet: http://www.rilke.ch/biblio/index.html
[bewerk] Externe links
- http://www.rilke.ch Internationaal Rilke-gezelschap
- http://www.rilkegedichte.de Gedichten (in het Duits), verzamelde werken en ene biografie.
- http://www.rilke.de
- http://www.rilkegedichte.de/rilke-projekt.htm Het bovengenoemde Rilke-project
- http://www.sonett-archiv.com/r/rilke.htm Voor zijn Duitstalige sonnetten
- http://projekt.gutenberg.de/autoren/rilke.htm
 |
Wikiquote heeft een collectie citaten gerelateerd aan Rainer Maria Rilke. |
