Schrijfmachine

Van Wikipedia

Een Hermes 3000 S, die opengemaakt is, zodat het tweekleurige inktlint (de kleuren worden gewisseld door de schakelaar naast de A) en de hamertjes zichtbaar zijn.

Een schrijfmachine of typewriter (in de volksmond ook typemachine genoemd) is een mechanisch apparaat, voorzien van druktoetsen waarmee schrifttekens op papier gezet kunnen worden. Vóór de uitvinding van de schrijfmachine werden brieven en ook officiële documenten met de hand geschreven, vaak door klerken. Sinds de opkomst van de computer, en vooral van de tekstverwerker, is de schrijfmachine vrijwel volledig in onbruik geraakt.

Inhoud

1 Geschiedenis
2 Werking
- 2.1 Toetsvolgorde
- 2.2 Elektrische schrijfmachine
3 Gebruik
4 Op kantoor
5 Het verdwijnen van de schrijfmachine
6 Trivia
7 Bibliografie
8 Zie ook

[bewerk] Geschiedenis

De schrijfmachine werd in 1867 uitgevonden door Christopher Sholes, Carlos Glidden en Samual W. Soule. Het patent werd verkocht en kwam terecht bij E. Remington and Sons (die oorspronkelijk naaimachines maakten). De eerste commerciële schrijfmachine werd door Remington gemaakt op 1 maart 1873 in Ilion, New York.

Naast de kantoorschrijfmachines, die zwaar en degelijk waren, kwamen op den duur ook draagbare schrijfmachines in de handel, bedoeld voor bijvoorbeeld vertegenwoordigers. Deze waren licht, minder degelijk en de typekwaliteit was een stuk slechter. Ook was het werken op deze draagbare machines weinig comfortabel.

De inleiding van dit artikel, getypt op een schrijfmachine

[bewerk] Werking

Een schrijfmachine heeft een rol waar een vel papier half omheen gewikkeld wordt en vastgeklemd. Deze rol bevindt zich in een wagen, die heen en weer kan bewegen. Na het aanslaan van een letter schuift de wagen (samen met rol en papier) een stukje naar links, om plaats te maken voor de volgende letter. Aan het eind van een regel wordt de wagen helemaal terug naar rechts geduwd en gelijktijdig de rol een stukje verdraaid, zodat de volgende regel iets lager op het papier kan worden getypt. Verreweg de meeste schrijfmachines hadden een zogenaamd niet-proportioneel lettertype, dus met een vaste letterafstand. Dit is vergelijkbaar met het huidige computerlettertype Courier, waardoor dat er wat ouderwets uitziet.

Voor langs de rol loopt een inktlint. Dit lint wordt links en rechts op een rolletje gedraaid. Ook het inktlint verschuift een beetje na elke aanslag van een letter. Als het lint is verbruikt, draait het zich vaak automatisch terug. Bij de ouderwetsere machines moest het lint echter handmatig worden teruggedraaid.

Bij sommige luxere schrijfmachines was het inktlint aan de onderzijde rood, aan de bovenzijde zwart. Daarmee konden ook rode letters of cijfers getypt worden, door het inktlint om te draaien. Andere schrijfmachines hadden een hendel om het lint om te zetten op een andere kleur. Dit was vooral zinvol voor de boekhouding, waar negatieve getallen in het rood werden genoteerd. Het inktlint kon in de oudere machines met de hand van nieuwe inkt worden voorzien, later werden kant-en-klare inktlinten verkocht. De meest gebruikte kleuren waren donkerblauw en zwart.

Sommige machines hadden ook een handeltje om een extra zware aanslag te forceren, zonder gebruik te maken van het lint, voor het maken van een origineel voor stencils. Dit origineel bestond uit een vrij dun en glad kartonnen vel (ruim A-4 formaat met gaten om een en ander later vast te kunnen maken op de stencilmachine) met daaroverheen een soort calqueerpapier, dat aan de bovenzijde aan elkaar vastzat. De aanslagen gingen dan door deze dunne laag heen, zodoende kon deze mal later gebruikt worden in een stencilmachine om duplicaten te maken. Als een typist(e) een fout gemaakt had kon dat hersteld worden met een flesje rode lakvloeistof, (in de wandelgangen gewoon 'nagellak' genoemd) waarmee het gat (lees:verkeerde letter) dichtgelakt kon worden, na droging kon er opnieuw overheen getypt worden en kon de mal alsnog gebruikt worden.

Een schrijfmachine had toetsen om de letters met de vingers aan te slaan. Boven de toetsen met letters zaten toetsen voor de cijfers. Een schrijfmachine had ook toetsen met leestekens, hoewel minder dan op de huidige computertoetsenborden. Door vrij hard op een knop met een letter te drukken kwam een staafje ('hamertje') omhoog, waarop een drukletter was gemonteerd. Deze sloeg vrij hard tegen het inktlint aan, waardoor er op het achter het lint gelegen papier een afdruk van de letter werd gemaakt. De schrijfmachine had onder de letters, net als een toetsenbord, een spatiebalk.

Als er een regel bijna was volgeschreven, klonk er ongeveer 7 tekens voor het einde een bel. Er was dan nog ruimte om het woord te beëindigen, of om op de juiste plaats een afbreekteken te typen. Daarna moest de wagen, met daarop de rol en het papier, met een hendel worden teruggeduwd. Een mechaniek zorgde er daarbij voor dat de rol ook een stukje verdraaide, zodat de volgende regel kon worden getypt. Deze gebeurtenis klinkt nog steeds door in het begrip carriage return. Een snelle typiste kon in één beweging de hendel om de wagen terug te duwen gebruiken, om daarna weer razendsnel door te typen.

Underwood

De schrijfmachine had nog allerlei andere hendels, onder andere om de kantlijn links en rechts in te stellen, voor de instelling van de tabs (tabulator geheten), en dergelijke.

[bewerk] Toetsvolgorde

Aanvankelijk hanteerden diverse fabrikanten hun eigen toetsvolgorde. Omdat de hamertjes bij snel typen wel eens in de knoop raakten, zou Christopher Sholes een onlogische volgorde hebben bedacht; erop gericht om het typen minder snel te laten verlopen, zodat de hamertjes niet in elkaar verstrikt zouden raken. Deze volgorde wordt, naar de volgorde op de bovenste letterregel QWERTY- of AZERTY-toetsenbord genoemd. Hij is bij de invoering van elektrische schrijfmachines en computers gehandhaafd, hoewel het probleem van de hamertjes daar niet meer speelt. Naast schrijfmachines met een QWERTY-indeling zijn er schrijfmachines gemaakt met een Dvorak-indeling. Daarnaast hadden schrijfmachines soms nog extra toetsen voor taalspecifieke letters, zo kenden Nederlandse schrijfmachines een extra toets voor de IJ.

[bewerk] Elektrische schrijfmachine

De mechanische schrijfmachines hadden wel nadelen: zo konden de staafjes waar de letters op zitten in elkaar verward raken als er te snel getypt werd. Ook kon het gebeuren dat een scherpe letter, zoals de punt of de komma door het papier heen sloeg, als er te hard getypt werd. Deze problemen werden opgelost door de komst van de elektrische schrijfmachine, die al snel werd voorzien van een correctielint. In het begin hadden de elektrische schrijfmachines nog het gewone mechaniek met staafjes en letters erop, later werden machines ingevoerd met letterbolletjes (IBM) en daisy wheels (Olivetti). Deze konden worden vervangen, zodat met een ander lettertype kon worden gewerkt, of zelfs met bijvoorbeeld Griekse letters. Een andere innovatie was de vervanging van het inktlint, dat vrij snel zijn scherpte verloor, door een kunststoflint, dat eenmalig werd gebruikt, en dat in wegwerpcassettes werd geleverd.

De laatste elektrische schrijfmachines hadden zelfs een geheugen, waarin bijvoorbeeld een hele te typen regel kon worden opgeslagen. Daardoor werd het veel eenvoudiger om fouten te corrigeren. Na controle en correctie werd de volledige regel in één keer afgedrukt. Deze machines zijn echter niet lang in gebruik geweest.

[bewerk] Gebruik

Met de schrijfmachine werd direct een origineel document gemaakt, en het was dus van belang om geen typefouten te maken. Fouten konden slechts hersteld worden met gummen of wegwerken met witte inkt, maar de fouten bleven altijd zichtbaar. Dit was des te erger als er meerdere kopieën werden getypt. Dit gebeurde door meerdere vellen papier in de machine te draaien, met daartussen telkens een vel carbonpapier. De achterste kopie was soms moeilijk leesbaar, en meer dan 4 afdrukken konden eigenlijk niet worden gemaakt. Het wegwerken van een fout vergde het naar boven draaien van de bundel papier, het weghalen van de foute letter op elke afdruk, en daarna weer terugdraaien. Hierbij moest ervoor gezorgd worden dat de verschillende afdrukken niet ten opzichte van elkaar verschoven. Vaak werden op de kopieën de typefouten dan ook maar niet gecorrigeerd, en werd alleen het origineel foutloos verstuurd. Een goede typiste kon echter snel en vrijwel foutloos typen.

Het aanslaan van de schrijfmachine met het tienvingersysteem vergde veel oefening en kracht in de vingers. Met name moest ook de pink voldoende kracht bezitten, waarmee de p, q, a en z worden aangeslagen. Vooral het bereiken van een hoge typesnelheid was lastig. Een aanslagsnelheid van 200 aanslagen per minuut werd als zeer hoog ervaren. Dit is een snelheid die op een computertoetsenbord zelfs door met twee vingers te typen kan worden overschreden.

Veel mensen hadden thuis voor privégebruik een schrijfmachine, maar de schrijfmachine werd vooral op kantoor veel gebruikt.

[bewerk] Op kantoor

De schrijfmachine werd op het moderne kantoor (tot ongeveer 1980) vrijwel alleen bediend door vrouwen. In die tijd was de rolverdeling tussen mannen en vrouwen vaak strikt gescheiden. De mannelijke werknemers voerden het creatievere werk uit en schreven met de hand hun brieven, of dicteerden deze aan de secretaresses, die het al dan niet in steno noteerden en vervolgens de brieven uittypten.

De schrijfmachine nam zo'n grote vlucht dat de grotere kantoren een typekamer hadden, waar de handgeschreven brieven werden ingeleverd en vervolgens uitgetypt. Deze functie van typiste is met de opkomst van de tekstverwerkers, die al gauw ook door de mannen op het kantoor werden bediend, volledig verloren gegaan. Toch probeerden de vrouwen in het begin hun rol vast te houden, doordat elke brief en elk rapport via "het secretariaat" het bedrijf moest verlaten voor een laatste controle op spelling en bijvoorbeeld huisstijl. Het lukte echter niet om deze functie vast te houden, waardoor de functie van typiste inmiddels compleet is verdwenen.

[bewerk] Het verdwijnen van de schrijfmachine

Bijzonder aan deze ontwikkeling was, dat toen de tekstverwerker opgang deed, vrijwel iedereen dit als een grote verbetering ervoer, hoewel de lettertypes van de eerste tekstverwerkers er zeer slecht uitzagen door de veel gebruikte matrixprinters. Het voordeel van de tekstverwerker was tweeërlei. Allereerst leverde het kunnen wijzigen van een of meer typefouten op een bladzijde een direct kostenvoordeel op, de hele bladzijde hoefde immers niet opnieuw uitgetypt te worden. Ten tweede is er de besparing in doorlooptijd, de cyclus

handmatig uitschrijven van rapport door medewerker
uittypen van rapport door typiste
controleren van rapport door medewerker
corrigeren van rapport door typiste

werd in veel gevallen vervangen door medewerkers die zelf hun rapport, offerte of ander document typten. Deze voordelen wogen op tegen de slechtere afdrukkwaliteit. Het verdwijnen van de schrijfmachine leidde daarmee in veel grote organisaties ook tot organisatorische veranderingen, zoals het verdwijnen van typekamers. Pas met de komst van de laserprinter werd de schrijfkwaliteit van de oorspronkelijke schrijfmachines geëvenaard, en zelfs aanzienlijk verbeterd.

[bewerk] Trivia

Het eerste getypte manuscript was Mark Twains Life on the Mississippi in 1883.
De Amerikaanse componist Leroy Anderson (1908-1975) componeerde het concert The Typewriter, met een schrijfmachine als solo-instrument.
Erik Satie schreef het ballet Parade, waarin een schrijfmachine een rol speelt. Satie was van mening dat alles wat geluid maakt ook een muziekinstrument is.
In deze traditie staat ook het concert voor schrijfmachine in D van de Estse rockgroep In Spe uit 1984.