Tweede fase
Van Wikipedia
De Tweede fase is in Nederland vanaf 1998 een synoniem voor de bovenbouw van het havo en vwo en duurt van het vierde leerjaar tot en met het examenjaar. De eerste fase bestaat dan logisch gezien uit de eerste drie leerjaren van het havo en vwo, ook wel onderbouw geheten. Volgens de wet houdt de Tweede Fase een aantal regelingen in voor de samenstelling van het voormalige 'vakkenpakket', vanaf 1998 'profielen' geheten, alsmede voor de studielast en de examenprogramma's voor elk van de schoolvakken. De onderwijsvernieuwing die gelijktijdig werd gepromoot en bekend staat onder de naam Studiehuis maakt wettelijk gezien geen deel uit van de Tweede Fase.
De Tweede fase heeft als doelen:
- leerlingen een brede algemene ontwikkeling te geven;
- samenhang te creëren tussen de schoolvakken;
- een zelfstandiger manier van leren die beter aansluit bij de werkwijze in het hoger onderwijs
Inhoud |
[bewerk] Methode
Men probeert deze doelstellingen te bereiken door het invoeren van profielen en nieuwe examenprogramma's. Deze examenprogramma's zijn zorgvuldig voorbereid door zogenaamde Vakontwikkelgroepen, waarin ervaren leraren en vakdidactici zitting hadden.
Ook wordt vanaf 1998 van overheidswege een aantal didactische en onderwijskundige aspecten gepromoot (maar niet wettelijk opgelegd) waardoor leerlingen meer zelfstandigheid kunnen verwerven bij het leren. Deze didactische en onderwijskundige aspecten, die elke school naar eigen inzicht kan vormgeven, staan bekend onder de noemer Studiehuis.
[bewerk] Invoering en eerste evaluatie
Ongeveer een derde van de scholen startte al in 1998 met de Tweede Fase en twee derde stelde de invoering nog een jaar uit om eerst orde op zaken te stellen en de invoering beter voor te bereiden. De invoering van de Tweede fase bleek al snel omstreden. Elke verandering wekt weerstand op omdat mensen moeite hebben zich aan te passen. Zeker als ze al eerder een aantal veranderingen hebben meegemaakt, als ze niet achter de doelstellingen staan of achter de manier waarop die bereikt moet worden. Daarbij kwam dat er in het onderwijs een zekere vernieuwings-moeheid was na de invoering van de Basisvorming zes jaar eerder.
Een onbekend, maar substantieel en vocaal deel van de leraren had moeite met de veranderde examenprogramma's en/of didactische richtlijnen die zelfstandig werken of zelfstandig leren zouden bevorderen, en die van de docent een sterkere begeleidende rol vroegen. Van de weeromstuit werden karikaturen geschetst, als zou je als leraar 'niet eens meer mogen lesgeven' of 'je leerlingen niet meer mogen helpen'. Sommige schoolvakken namen in omvang af, andere vakken namen juist toe. Er kwamen nieuwe schoolvakken bij, zoals Algemene Natuurwetenschappen (ANW) en Culturele en Kunstzinnige Vorming (CKV). Sommige vakken kregen met nieuwe leerlingpopulaties te maken, zoals de deeltalen Frans en Duits, waarbij leraren weinig gemotiveerde leerlingen te onderwijzen kregen die de betreffende taal in het oude stelsel wellicht hadden 'laten vallen'. Met de nieuwe vakken (deeltalen Frans en Duits), ANW, CKV bestond nog vrijwel geen ervaring en er was soms bij de invoering onvoldoende lesmateriaal voorhanden, hetgeen aanleiding was tot onvrede, verwarring en onwennigheid.
Tegenover de veelgehoorde klachten stond dat de omvangrijke operatie die de invoering van de Tweede Fase nu eenmaal behelsde, op een groot aantal scholen als succesvol werd ervaren en door een eveneens substantieel deel van de leraren positief werd gewaardeerd, zoals blijkt uit de jaarlijkse monitoringsrapporten en de in het algemeen positieve reacties vanuit de vakverenigingen.
Op verzoek van scholen, docenten en leerlingen voerde staatssecretaris Adelmund van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap in 2000 een aantal, vooral organisatorische, verlichtingsmaatregelen voor de Tweede Fase door.
[bewerk] Zelfstandigheid
[bewerk] Zelfstandigheid op het VWO en de HAVO
De grotere zelfstandigheid bij het leren die vorm moest krijgen in het studiehuis is een essentiële verandering die de nodige tijd kost. Van docenten die gewoon waren hoofdzakelijk frontaal les te geven, werd een meer begeleidende rol gevraagd. Dit ging hen niet altijd meteen goed af, waardoor het ook voor de leerlingen verwarrend werd: wat werd er nu wel en niet van hen verwacht? In het begin was het ook voor menigeen onduidelijk wat en hoe er getoetst moest worden in het kader van het nieuwe examenprogramma (het zogenaamde Programma voor Toetsing en Afsluiting, PTA). Leerlingen hadden daarom soms reden tot ongenoegen over behaalde cijfers. Scholen behielden een zekere vrijheid bij het inrichten van het Schoolexamen (50% van het examencijfer), en dat maakt de op diverse scholen behaalde prestaties niet direct vergelijkbaar. In de Tweede Fase moeten scholen duidelijker verantwoording afleggen over hun manier van toetsen.
Ook bleken leerlingen in het digitale tijdperk, waarvan de start ongeveer samenviel met de invoering van de Tweede Fase, erg vaardig in het opzoeken en kopiëren (downloaden) van verslagen en werkstukken op internet. Docenten vonden het uitoefenen van deze vaardigheden soms minder gewenst. De overgang naar de zelfstandigheid werd als erg groot ervaren. Zeker op scholen waar de leerlingen in de basisvorming drie jaar lang 'aan het handje' waren gehouden en/of op scholen die van hun leerlingen vanaf het vierde leerjaar 'íneens' een hoge mate van zelfstandigheid verlangden. Er is dan ook een duidelijk neveneffect van de invoering van de Tweede Fase waarneembaar: ook in de onderbouw van havo en vwo hebben scholen meer aandacht voor zelfstandigheid in het leren.
Daarnaast werden de profielen door een deel van de leerlingen als (te) zwaar ervaren. Ieder profiel bevat veel vakken, die samen een studielast opleveren van ca. 40 uur per schoolweek. Waar bij de vrije vakkenpakketkeuze vroeger 6 of 7 vakken gevolgd werden, moest er in de Tweede Fase in meer dan 12 vakken examen gedaan worden. Tevens waren bepaalde vakkencombinaties die vroeger wel mogelijk waren door de vaste profielen ineens moeilijk of onmogelijk geworden, bijvoorbeeld een 50-50 balans tussen talen en exacte vakken.
Ook wordt beweerd - zij het niet met onderzoek onderbouwd - dat het zelfstandig leren voor bepaalde categorieën leerlingen ongeschikt zou zijn, bijvoorbeeld voor leerlingen met het syndroom van Asperger. Als de school weinig rekening houdt met een uiteenlopende aanleg voor zelfstandig leren, zouden deze leerlingen worden benadeeld. Overigens moet worden opgemerkt dat er in een systeem waarbij leerlingen voortdurend 'aan het handje worden gehouden' ook leerlingen zijn die niet aan hun trekken komen.
[bewerk] Zelfstandigheid op de universiteit en hogeschool
Op de universiteiten en hogescholen was ondertussen ook duidelijk dat het 'gat' tussen het VO en het HO in didactisch opzicht te groot was, en was een omgekeerde tendens aan de gang naar minder zelfstandigheid. De bekende zelfstandigheid van de studenten - met onder andere vrijwillige aanwezigheid bij colleges, geen huiswerk of controle daarop, collegezalen met soms meer dan 1000 studenten en het verlokkelijke studentenleven - bleek ook voor veel studenten teveel van het goede. Uitval van 40 a 50% in het eerste jaar was bij sommige opleidingen niet ongewoon. Het fenomeen van de eeuwige student was bekend, zij het vooral uit de decennia voorafgaand aan invoering van de prestatiebeurs. Om hun rendement te verbeteren, werden universiteiten schoolser door het invoeren van werkcolleges, verplichte aanwezigheid, mentorgroepen, pro-actieve studieadviseurs en een bindend studieadvies. Bij sommige hogescholen krijgt iedere student zelfs persoonlijke studiebegeleiding.
[bewerk] Demonstratie
Op 6 december 1999 demonstreerden zo'n 20.000 scholieren in Den Haag tegen de Tweede Fase. Hun eis betrof vooral verlichting van het programma, waaraan een groot deel van hen slechts drie maanden had deelgenomen. Deze verlichting hebben zij voor een belangrijk deel ook gekregen (zie boven).
[bewerk] Publieke verantwoording
Het ministerie van onderwijs heeft tot op zekere hoogte grip op de scholen met een Tweede Fase, onder andere door te controleren of scholen daadwerkelijk zogenaamde Programma's van toetsing en afsluiting (PTA's) opstellen en publiek maken. Scholen moeten uiterlijk op 1 oktober van elk schooljaar het betreffende PTA overhandigen aan de leerlingen, zodat deze weten waar zij in het kader van hun examen aan toe zijn.
Ook worden de doorstroom- en examenresultaten van scholen tegenwoordig op een site van de Onderwijsinspectie vermeld[1]. Het dagblad Trouw doet al enkele jaren op eigen wijze verslag van deze gegevens in hun dossier 'Schoolprestaties'. Hierdoor neemt de concurrentie tussen scholen toe.
[bewerk] Herziening Tweede Fase in 2007
Vanaf het schooljaar 2007-2008 vinden er op aansporing van het Ministerie van Onderwijs enkele inhoudelijke en organisatorische veranderingen plaats in de Tweede Fase. Deze veranderingen zijn erop gericht om binnen de bestaande opzet van de Tweede Fase "zoveel mogelijk ruimte te scheppen voor eigen keuzes van scholen, en versnippering en overladenheid van het onderwijsprogramma tegen te gaan", aldus het ministerie. De bedoeling is dat scholen "meer ruimte krijgen voor zaken waarvoor de tweede fase mede bedoeld was, namelijk vaardigheidsonderwijs, zelfstandig en actief leren en vergroting van de samenhang tussen de vakken". Opmerkelijk is dat deze ruimte vanaf het begin van de Tweede Fase al zeer groot was. Een concrete herziening betreft de 'globalisering' van de examenprogramma's, die soms een reductie van 80% van de eindtermen inhouden. Er blijven alleen 'globale' eindtermen over, wat er naar verwachting toe zal leiden dat de inhoud en vorm van de schoolexamens sterker dan voorheen zal variëren. De vergelijkbaarheid van diploma's wordt daardoor kleiner, de mogelijkheid voor scholen om zich te profileren groter. Ook zullen de samenstellers van het Centraal Examen voor elk vak meer dan voorheen een eigen invulling moeten geven aan de 'globale eindtermen'. Het is onduidelijk wat daarvan de consequenties zijn voor leerlingen en leraren.
