Namnetabu
Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket
Namnetabu er ei form av for språktabu der ein unngår å bruka namnet til ein person i visse situasjonar. Det finst mange former for namnetabu i ulike samfunn, og dei har ulike grunnar til å la vera å bruka namn, til dømes å visa respekt eller å hindra ulukke. Ein kan bruka ulike måtar å omgå namna på, til dømes ved å skildra personen eller ved å bruka ein tittel, eit kallenamn eller ei omskriving. Namnetabu kan strekka seg vidare til sjølve språket ved at ein heller ikkje bruker ord som bygger på forbodne namn. Sanskjonar mot å bryta slike tabu kan gå frå irritasjon frå andre i samfunnet til dødsstraff.
Innhaldsliste |
[endre] Bakgrunn
Som andre tabu kan det vera vanskeleg å fastslå kvifor namnetabu finst. Ein kan likevel skimta nokre grunnar som går igjen:
- Ulike former for namnemagi, som at å kjenna eit namn gjev makt over namneberaren eller at å seia eit namn kan mana fram den som eig det.
- Avstand. Det å bruka eit namn kan visa nærleik til noko eller at ein kjenner nokon, medan å ikkje bruka det signaliserer avstand eller respekt.
[endre] Namnetabu for menneske
Å omgå namnet eller delar av det bringer meir avstand mellom talaren og den omtala, noko som blir rekna som høfleg i mange samfunn.
[endre] Slekt
Samfunn over heile verda har forbod mot å nemna slektningar, anten naturlege eller gjennom giftarmål, ved namn. Tabuet kan til dømes dekka eldre slektningar eller alle slektningane til ektemaken. Det kan òg gjelda enkeltpersonar, som ektemake, svigerforeldre eller eldre sysken.
Blant yanomamiar i Amazonas finst namnetabu som blir strengare jo nærare ein er i slekt med dei som skal omtalast.
I Europa finst eit tabu mot å kalla eldre slektningar ved namn. Ein vil i staden bruka eit slektskapsord for dei, til dømes «Papa», «Moder», «moster», «Opa» eller «Nan». Dette tabuet er noko svakare i dag, men svært mange europear vil likevel kvia seg for å kalla foreldre eller besteforeldre ved namn. Eit tidlegare tabu for kvinner mot å bruka fornamnet til ektemannen sin fann ein fleire stader. Desse brukte i staden etternamnet eller tittelen på stillinga hans.
I India hadde ektefeller lenge eit sterkt tabu mot å seia namnet til ektemaken sin. Dette tabuet blir fortsatt følgd i tradisjonelle familiar. I staden ville ein bruka eit særskilt tiltaleord, anten eit ord som bare blei brukt for ektemenn eller koner, eller eit slektskapsord som «søskenbarn» eller «onkel» ut frå kven ein ofte gifta seg med i eit visst samfunn.
I det keisarlege Kina hadde kvar klan eller familie eit namnetabu mot å bruka namnet på nokon av forfedrene. I diplomatiske dokument og brev mellom klanar følgde ein namnetabuet til kvar klan. Generelt sett unngjekk ein forfedrene sitt namn så langt tilbake som til sjuande ledd.
Namnetabuet vert ikkje like strengt fylgt opp i dag, men fortsatt unngår mange å gje ungane sine det same eller liknande namn som forfedrene hadde.
[endre] Rang
Mange stader er det vanleg å visa nokon som har høgare rang enn ein sjølv respekt ved å ikkje seia namnet deira. Dette kan gjelda eldre personar, samfunnsleiarar og gudar, eller einkvar person (av same eller høgare rang som ein sjølv) som ein ikkje kjenner. Tabuet kan gjelda for alle høve, eller berre i spesielle situasjonar.
Over store delar av verda er det fortsatt vanleg å tiltala personar av ei viss rang med ein gitt tittel heller enn namnet deira. Dette gjeld særleg i samband med representantar for styresmaktene, som kongelege (dei fleste nordmenn vil tiltala den norske kongen som «Dykkar/Hans Majestet» eller «Kongen»), folkevalde i nasjonalforsamlingar (ordstyraren i Stortinget blir tiltalt som president, i det britiske underhuset omtaler representantar kvarandre som «the honourable member») eller dommarar i rettsaker («Your Honour» eller «Mylord» i den engelsktalande verda), eller kyrkja (prestar blir fleire stader tiltala som 'far' med ord som «Father», «Padre», «Pater»).
Fram til 1900-talet var det vanleg å bare bruka etternamnet til personar ein ikkje kjende godt i Europa, gjerne saman med ein tittel, som «doktor», «herr» eller «fru». Dette namnetabuet er blitt svakare, men er fortsatt i bruk, og bruk av etternamnet heng ofte saman med å bruka høfleg tiltaleform av personleg pronomen («De»).
I India blir det rekna som respektlaust å tiltala eldre personar med namnet deira. I staden har ein kompliserte system for titlar som erstattar namna. Personar som er litt eldre blir gjerne tiltala med det respektfulle «dsji» (ji) på hindi. Overalt i India kan dei òg kallast «storebror», «storesøster» eller liknande. Personar som tilhøyrer ein tidlegare generasjon blir gjerne «tante» eller «onkel», medan dei som er endå eldre blir kalla «mor», «far», «bestemor» eller «bestefar».
Det statlege namnetabuet i Kina var eit forbod mot å bruke personnamnet til keisaren og forfedrene hans. Forbod mot å bruka keisarnamn var langvarig, og hadde mange følge. Under Qin-dynastiet unngjekk ein Qin Shi Huang (260 f.Kr.–210 f.Kr.) sitt namn Zheng (政), slik at den fyrste månaden i året «zheng yue» (正月, 'den opprette månaden') i staden vart kalla «duan yue» (端月, 'den korrekte/opprette månaden'). Keisar Xuanzong av Tang (685-762) gav ordre om at undersåttar med slektsnamnet Ji måtte endra namn til Zhou for å imøtekoma tabuet mot å bruka personamnet hans, Longji.[1] I 1777 skreiv Wang Xi Hou den dåverande keisaren Qianlong sitt namn på ei bok, noko som førte til at både Wang Xi Hou og slektningane hans vart avretta.
[endre] Avdøde
Medan namnetabu kan forsvinna når ein person er død, er det meir vanleg at dei oppstår ved døden. Ofte frykter ein at ånda til den døde skal koma tilbake og plaga dei levande.
Tabuet er gjerne sterkare jo viktigare den døde var, og blir svakare jo lengre tid som går, og kan falla vekk til dømes når kroppen til den døde har råtna vekk. Ein kan omgå tabuet ved å endra namnet til den avdøde straks etter døden. Ord som bygger på namnet til den avdøde kan gå ut av språket, anten i ei viss tid eller for alltid.
Ein finn døme på slike tabu over heile verda, særleg i heile Stillehavsområdet, men også blant ulike amerikanske urfolk som yanomamiar og goajiroar, afrikanske folkegrupper som masaiar, tuaregar, nandiar og akambafollk og asiatar som ainuar, nenetsarar, nokre mongolar og sørindiske todafolk. Ein kan òg sjå det kinesiske forfedretabuet som eit tabu mot å namngje dei døde forfedrene.
[endre] Namnetabu for makter og dyr
[endre] Religion
Det finst både svake og svært sterke namnetabu når det gjeld gudar. Ein skal gjerne visa respekt for gudar ved å ikkje bruka namnet deira i utide. Ein finn namnetabu innan jødedommen, kristendommen og fleire heidenske gudesystem, men mange andre religionar, som hinduismen og islam, har ikkje namnetabu for gudar.
Det best kjende gudsnamntabuet er truleg namnet til den jødiske guden, som bare kunne uttalast éin gong i året, i Tempelet i Jerusalem. Namnet blir skrive som JHVH, men vokallydane i namnet er ukjende. Truande jødar vil unngå å uttala dette namnet og i staden omtala Gud som «Herren», «Den Evige», «HaSjem» (‘Namnet’) eller liknande. Somme vil også unngå å skriva ordet «Gud» på andre språk og vil i staden skriva det som «G-d».
Også innan kristendommen finst eit liknande tabu til ei viss grad. Mange stader, til dømes i Noreg, har det vore forbode å gje ungar namnet Jesus. Tabuet mot å bruka namna Gud eller Jesus har skapt mange norske omskrivingar («Gid», «Jøssenam»), men det finst òg brot som «Herregud!». Slike banneord viser at tabuet ikkje er absolutt, det kan brytast i visse samanhengar.
Andre gudssystem, til dømes det førkristne kviterussiske, hadde også namnetabu for gudane. Ein gav gudane kallenamn heller enn å omtala dei ved namn. Først etter at kviterussarane blei kristne kunne dei byrja å bruka namna på dei gamle gudane ope.
Det heilage namnetabuet i Kina var eit tabu mot å bruke namnet på respekterte personar. Eit døme på eit slikt religiøst tabu var forbod mot å bruka namnet til Konfutse under Jin-dynastiet.
[endre] Vonde makter og hendingar
I ei rekke samfunn har ein tradisjonelt unngått å nemna noko som er skremmande eller farleg ved namn av redsle for å påkalla dei. I norsk tradisjon har ein til dømes styrt unna det rette namnet på Satan eller Djevelen, og i staden laga ei rekke omskrivingar, som «Styggen», «Gamle-Eirik» og «Dæven». Blant parsarar bør ein ikkje nemna noko som helst vondt, som død eller sjukdom, fordi ein div kan høyra «ønsket» og oppfylla det. For å unngå at slikt skjer vil ein som seier eller høyrer ei slik ulukkesbringande ytring seia «ovario, ovario», knipsa med fingrane og vifta det vonde vekk.
[endre] Rovdyr
Tradisjonelt har det hefta namnetabu ved rovdyr som bjørn og ulv. Ulven er kjent for å ha mange omskrivingar, som «varg», «gråbein». Tabuet for bjørn blant germanske og slaviske folk var så sterkt at det opphavlege ordet (som blei til arkhtos på gresk og ursus på latin) har gått heilt ut av desse språka. I staden brukar ein noa-ord som 'brun' (nordisk «bjørn», nederlandsk «beer», moravisk «brno»), 'honning-etar' (russisk «medved», polsk «niedzwiedz») eller 'hårete' (litauisk «lokys», gammalprøyssisk «clokis»).[2]
[endre] Byttedyr
I samband med jakt på visse dyr kan det vera tabu å kalla dei ved namn. I Noreg skulle ein til dømes ikkje omtala fiskeslaget kveite med dette namnet, for då ville fisket slå feil. I staden finst ei rekkje andre namn på fisken, med «gudsfisken» som det best kjente.
[endre] Bakgrunnstoff
- ↑ People's Daily Online (henta 6. februar 2007)
- ↑ Charles Bigelow: The Brown One, The Honey Eater, The Shaggy Coat, The Destroyer
Kategoriar: Namn | Tabu
