Góra Świętej Małgorzaty

Góra św. Małgorzaty jest bardzo stara. Pierwszy dokument o niej wspominający to tzw. "falsyfikat trzemeszeński" z 1145, według którego w tymże właśnie roku w obecności legata papieskiego jeden z synów Bolesława Krzywoustego (nie wiadomo który) przekazuje wieś na Górze pod Łęczycą w posiadanie klasztorowi w Trzemesznie. W dokumencie jest wspomniana także usytuowana w tej wsi Kaplica Maryi, a więc w 1145 istniała już i wieś, i kaplica.

Data założenia wsi jest nieznana. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego (wydanie z 1881) podaje rok 1040, lecz nie jest to niczym uzasadnione. Słownik etymologiczny miast i gmin PRL powołuje się już na "falsyfikat trzemeszeński" i podaje rok założenia 1145. Rok ten został ostatecznie uznany za rok założenia wsi.

[edytuj] Nazwa

Falsyfikat Trzemeszeński pisze o wsi na Górze pod Łęczycą. Nazwa Góra pod Łęczycą powtarza się na wszystkich kolejnych dokumentach wspominających o Górze św. Małgorzaty, chociażby na spisach dóbr klasztoru w Trzemesznie. Na dokumentach królewskich wymieniających te dobra pojawia się z kolei nazwa Góra. Dzisiejsza jej forma pojawia się po raz pierwszy w dokumencie z 1410 w łacinie - Gora Sancta Margarete. Na wszystkich dokumentach spisanych po roku 1410 widnieje już nazwa Góra św. Małgorzaty.

[edytuj] Legenda o pochodzeniu nazwy

Czemu święta Małgorzata niespodziewanie pojawiła się w nazwie wsi? Tłumaczy to miejscowa legenda o św. Małgorzacie. Według niej Małgorzata niestrudzenie wędrowała po świecie. Pewnego razu, kompletnie wyczerpana całodzienną wędrówką, kiedy doszła do jakiejś wsi, zapukała i poprosiła o schronienie. Została potraktowana jak włóczęga i wypędzona ze wsi. Wędrowała więc dalej, a w tym czasie zapadła ciemna noc i rozpętała się burza.

Doszła do następnej wsi, a kiedy tam poprosiła o schronienie, została przyjęta z otwartymi rękami - nakarmiona i odziana, a mieszkańcy wsi zrobili dla niej jeszcze miękkie posłanie na nocleg. Tymczasem w chacie, w której przebywała, odbywało się spotkanie mieszkańców wsi, na którym wszyscy mieli zadecydować, gdzie postawić kościół. Kiedy ktoś proponował jakieś miejsce, nie pasowało ono innemu i tak w kółko. Dyskusja, której przysłuchiwała się święta, trwała do późnej nocy i w końcu nie podjęto żadnej konkretnej decyzji.

Święta Małgorzata nie spała, tylko rozmyślała, jak odwdzięczyć się tutejszym ludziom za opiekę. Wstała bardzo wcześnie, kiedy wszyscy jeszcze spali, i poszła na pole. Tam zaczęła kopać, a ziemię usypywać na kopiec. Pracowała bez wytchnienia, a kiedy wszyscy się obudzili, zaczęli jej pomagać i w krótkim czasie we wsi stanęła góra, na której wszyscy zgodnie postanowili wybudować kościół. Ludzie, wdzięczni za rozwiązanie konfliktu, podziękowali jej i Małgorzata powędrowała dalej. Od góry przez nią usypanej wieś wzięła swoją nazwę, a wieś, z której święta została wypędzona nazywa się dziś Piekiełko (powiat grójecki). Wydmy piaskowe, które tam się znajdują, są tłumaczone tka, że kiedy usypywano górę, z worków wysypywał się piasek.

Inna, mniej popularna wersja pochodzenia nazwy:

Według miejscowej legendy powstanie Nagórek (Wieś k/Gaju) związane jest ze św. Małgorzatą. Św. Małgorzata zamieszkiwała ze swymi rodzicami pod Tumem. Była piękną, dorodną dziewczyną. Zakochał się w niej diabeł Boruta i postanowił pojąć ją za żonę. W Wielką Sobotę Małgorzata z fartuchem pełnym złocistego piasku posypywała dróżki wokół swojego domostwa, gdy zauważyła skradającego się Borutę, próbowała uciec. By skryć się przed napastnikiem, wysypała piasek ze swego fartucha; powstało wzgórze w Górze św. Małgorzaty, które zakryło ją przed oczami czarta. Małgorzata uciekała dalej, i zatrzymała się dopiero przed Gajem, gdy zorientowała się że nie grozi jej już niebezpieczeństwo. Otrzepała fartuch z pozostałości piasku i w tym miejscu powstały niewielkie pagórki, od których powstała nazwa miejscowości Nagórki.

(Stanisław Cisak Środek Polski, s. 479)

[edytuj] Historia późniejsza

Po zbudowaniu do dziś stojącego kościoła, Góra Świętej Małgorzaty była z nim nerozerwalnie złączona. Kościół, oprócz dóbr w Górze, wynoszących 100 ha, posiadał także duże folwarki w Bryskach (194 ha) oraz w Morakowie (124 ha). Przez ponad 400 lat należał on bezpośrednio do kanoników laterańskich z klasztoru w Trzemesznie.

Dopiero w 1818 car Aleksander I zamknął klasztor i skonfiskował jego dobra, a kościół w Górze św. Małgorzaty przeszedł do diecezji włocławskiej, a większość jego folwarków została sprzedana lub oddana chłopom. Od tamtego roku we wsi zaczęto prowadzić statystyki np. ludności czy domostw, których nie prowadzono, gdy ta należała do klasztoru. Na przykład, w 1827 w Górze św. Małgorzaty były 23 domy oraz 153 mieszkańców (wg Słownkia Geograficznego Królestwa Polskiego).

Podczas II wojny światowej ze wzniesienia legendarnie usypanego przez św. Małgorzatę, które ma 25 m wysokości względnej i 136 m n.p.m. eksploatowano duże ilości żwiru. Do dziś można tam znaleźć bardzo duże, kilkumetrowe wykopy. W 1961 w Górze św. Małgorzaty odbył się VI Kongres Międzynarodowego Towarzystwa do Badań Czwartorzędu. Miejsce to zostało wybrane ze względu na duże ciekawostki geologiczne tam znajdujące się tam, jak chociażby wydmy. W latach 1968-1969 wzgórze św. Małgorzaty i znaczna część wsi zostały zalesione.

Na cmentarzu w Górze św. Małgorzaty znajduje się grób majora Żabokrzyckiego, dowódcy oddziałów powstańczych z 1863. Wcześniej na dużym metalowym krzyżu znajdowały się słowa "major wojsk polskich", jednak zostały one usunięte przez Niemców na II wojnie światowej. W 1939 pochowano na tamtym cmentarzu także 12 polskich żołnierzy poległych w czasie wojny obronnej Polski. Ich ciała zostały w 1952 przeniesione do cmentarza w Łęczycy, a w miejsce grobów odsłonięto tablicę pamiątkową.

W 1995 z udziałem władz wojewódzkich odbyły się w Górze Świętej Małgorzaty uroczyste obchody jej 850-lecia.