Literatura islandzka

Z Wikipedii

Islandia, "ziemia lodu", tajemnicza "Ultima Thule", "najdalsza wyspa" leżąca bliżej Grenlandii niż kontynentu europejskiego, nigdy nie była centrum życia kulturalnego Europy, co nie zmienia faktu, że wpisała się w europejską kulturę złotymi zgłoskami. Do VII wieku n.e. zupełnie nie zamieszkana, z czasem otworzyła się na osadnictwo. Początkowo zasiedlali ją wyłącznie irlandzcy mnisi, poszukujący tam odosobnienia i odpowiedniego miejsca do modlitwy. W drugiej połowie IX wieku na Islandię zaczęli przybywać norwescy wikingowie, w większości jarlowie, uciekający przed despotycznymi rządami Haralda Pięknowłosego. Od tej daty historia Islandii nieodłącznie związała się z historią krajów skandynawskich. I właśnie tam, na najdalszej wyspie, zrodziła się literatura staroskandynawska.

[edytuj] Język islandzki

Pierwsi osadnicy mówili głównie narzeczami germańskimi zachodniej Norwegii, określanymi jako zachodnioskandynawskie, które upowszechnione przez wikingów na Islandii i Wyspach Owczych dały początek dwóm izolowanym i odmiennym językom nordyckim: islandzkiemu i farerskiemu. Początkowo język staroislandzki niczym się nie wyróżniał. Zmiany nadeszły z rozwojem islandzkiej organizacji państwowej i narodzinami świadomości narodowej.

Najstarszą informację o języku islandzkim znaleziono w XII-wiecznym manuskrypcie Pierwsza rozprawa gramatyczna. Jej autor nazywa jązyk islandzki mianem yar tunga, dla odróżnienia od duńskiego określanego jako dönsk tunga. Od połowy XII w język islandzki jest językiem literackim. Zmiany, którym język ten uległ od XIII wieku, są tak nieznaczne, że stare sagi z tego wieku są zupełnie zrozumiałe dla współczesnych Islandczyków. Różnice dialektyczne są bardzo niewielkie zarówno w starym, klasycznym języku, jak w dzisiejszym potocznym. Współcześni Islandczycy mogą się stosunkowo łatwo porozumiewać z innymi Skandynawami.

Pismo islandzkie jest oparte o alfabet łaciński, z dodatkiem kilku specjalnych liter. Powstało, podobnie jak literatura, w XII wieku.

[edytuj] Eddy i twórczość Snorri Sturlsona

Najstarszym pomnikiem literatury islandzkiej jest Edda starsza, czyli Edda poetycka, której oryginalne manuskrypty znaleziono dopiero w XVII wieku. Jest to nadzwyczaj cenny zbiór pieśni mitycznych i heroicznych, napisanych przez nieznanych z imienia autorów między rokiem 900 a 1050. Wspólną cechą tych pieśni jest nadzwyczajna prostota języka i aliteracja, która była jednym z ulubionych środków artystycznych literatury tamtych czasów. Drugą, młodszą eddą, jest Edda prozatorska czyli Edda Snorriego, napisana przez Snorriego Sturlusona (1179-1241). Jest ona czymś w rodzaju podręcznika dla poetów i zawiera liczne cytaty i odwołania do Eddy poetyckiej. Snorri Sturluson, ceniony przez jemu współczesnych jako poeta i polityk, okazał się też niezwykle wartościowym historykiem. Jego największym dziełem historycznym jest Konungabók, zwana też (od początkowego wersu) Heimskringla; są to żywoty królów norweskich od Olafa Tryggvasona do Sigurda Krzyżowca. Mowy, które Snorri wkłada w usta swych bohaterów, przypominają dramatycznością i patosem mowy Tukidydesa. Siostrzeniec Snorriego, Sturla Thordarson (1214-1284) napisał Islendinga saga, będącą opisem walk domowych w XIII wieku. Walk, które zakończyły się podbojem Islandii przez królów norweskich.

[edytuj] Poezja skaldyczna

Bardziej skomplikowana pod względem formy jest poezja skaldów (poezja skaldyczna), którzy do tradycyjnej aliteracii dodali także rym. Poezja ta ma charakter panegiryczny, a jej treścią są niemal wyłącznie życiorysy królów i bohaterów. Twórcy poezji skaldycznej nie byli anonimowi, a ich działa miały sławić nie tylko staronordyckich konugów i jarlów, ale również ich samych. Najdawniejsi skaldowie: Bragi Boddason, Thjodolf z Hvin, Thorbjorn Hornklosi należą jeszcze do czasów przedchrześcijańskich, podobnie jak Ergill Skallagrimsson. Poezja skaldyczna, rozwijająca się głównie na dworach królewskich islandzkim i norweskim, rozwijała się również za chrześcijaństwa, przeplatając dawne wątki pogańskie z chrześcijańskimi.

[edytuj] Sagi

Najcenniejszą częścią starszej literatury islandzkiej są sagi (sagas) - epickie opowieści o bohaterach, pisane prozą lecz według bardzo ścisłych reguł. Sagi dzielimy na mityczne, historyczne, romantyczne i dydaktyczne. Do najpiękniejszych należy Nial saga. Jej bohaterem jest dobry prawnik Nial i zły Mord, treścią zaś - historia trzech rozwodów. Jedną z bardzo nielicznych humorystycznych jest Banda mannia saga (1050-1060). Są to dzieje walki sprytnego plebejusza z potężnymi rodami patrycjuszowskimi.

Liczne sagi prozą rozwinęły się z rodowych podań islandzkich. Islendingasogur (Historie islandzkie) odznaczają się dużym realizmem i zarazem artyzmem stylizacji. Sagi, takie jak Egilla Skallagrimssona lub wspomniana już saga mądrego Niala, należą do najwybitniejszych utworów skandynawskiej literatury powszechnej. Również dawne pieśni bohaterskie i baśnie fantastyczne przerabiano w sagi pseudohistoryczne (Fornaldarsógur - Historie z przeszłości). W końcu sagi przejęły niektóre formy i wątki kontynentalnej poezji rycerskiej pochodzenia niemieckiego lub francuskiego (Riddarasaga), co uwidoczniło się zwłaszcza na dworze Haakona Dobrego i doprowadziło do "zlania się" obu gatunków. W drugiej połowie XIII wieku pojawiły się w literaturze skandynawskiej takie opowiadania rycerskie jak Tri-stramssaga, Percevalssaga, Karlamagnu-sarsaga.

[edytuj] Ari Thorgilsson

Do najwybitniejszych pisarzy islandzkich należy Ari Thorgilsson (1067-1148), któremu zawdzięczamy wiadomości o przedchrześcijańskiej historii Islandii. Napisał on dwa wielkie dzieła: Landnamabók (Księga kolonizacji) i Islendingabók (Księga o Islandczykach). Konungabók (Księga Królów), zawierające dzieje królów norweskich od początku dynastii Yngling do śmierci Haralda Sigurdssona. Najciekawsze dzieło Thorgilssona, Landnamabók, składa się z 5 części. W pierwszej podaje krótką historię odkrycia Islandii, w następnych genealogię i historię pierwszych osadników, wraz z dokładnym opisem miejscowości, w których osiedli. Do dziś dzieło to stanowi podstawę dla genealogicznych poszukiwań wielu rodzin islandzkich.

[edytuj] Średniowiecze

W poezji późniejszego średniowiecza pierwsze miejsce zajmują tzw. "rimur" - rymowane i aliterujące ballady, wzorowane pod względem treści na starych francuskich romansach. Najlepsze wydał Einar Fostri pod tytułem Skida rima (ok. 1430). Rimur duchowne zwano diktur; są to przeważnie podania z życia świętych. Najpiękniejszą z tych ballad jest Lilia, żywot Matki Boskiej, napisany przez Eysteina Asgrimssona, mnicha z Holyfell w połowie XIV w.

Wraz z podbojem Islandii przez Norwegię zaczyna się długotrwały okres zupełnego upadku literatury islandzkiej. Pierwsze oznaki odrodzenia literatura islandzka zawdzięcza reformacji. Duże znaczenie dla rozwoju literatury prawniczej ma kodeks autorstwa Ulfjotra, spisany w 930 roku. W XVII wieku manuskrypt tego tekstu znany był pod nazwą Gragas (szara gęś).

[edytuj] Odrodzenie

W 1584 roku wychodzi staraniem biskupa Gudbranda pierwszy pełny przekład pisma świętego. Wybitnym poetą był Hallgrimur Petursson (1614-1674), twórca śpiewnych i nadzwyczaj popularnych Hymnów (1666).

[edytuj] Wiek XIX

Świetną tradycję średniowiecznych poetów islandzkich wznawia w XIX wieku Sigurdur Breidfjórd (1798-1846). Hjalmar Jónsson (1796-1875) pisze satyry. Pall Ólafsson (1827-1906) jest najbardziej popularnym nowożytnym poetą islandzkim, autorem niezliczonych Pieśni w stylu staroislandzkim. Porsteinn Erlingsson (1858-?) napisał wielki poemat epiczny "Jórundr" o duńskim awanturniku Jórgensenie, który przez czas krótki był królem Islandii, a także kilka ballad. Ze względu na bogaty i silny język Erlingsson jest uważany za jednego z najwybitniejszych poetów skandynawskich przełomu XIX i XX wieku. Bardziej uległa europejskiemu romantyzmowi szkoła Jónasa Hallgrimsona (1807-1845), z której wyszedł wielki poeta miłości i przyrody, Steingrimur Thorsteinsson (1830-1913), tłumacz Tysiąca i jednej nocy, Śakuntali i Shakespeare'a. Pod wpływem Brandesa (1842-1927) powstała szkoła współczesna, starająca się staroislandzką tradycję związać z najnowszemi kierunkami europejskimi. Hannes Hafsteinn (1861-1922) w pięknych balladach i licznych erotykach wprowadza do poezji islandzkiej nowe, nieznane wcześniej elementy. Jon Thoroddsen (1819-1868) jest największym i najpoczytniejszym powieściopisarzem islandzkim XIX wieku, a Gestur Palsson (1852-1891) najwybitniejszym nowelistą. Gunnar Gunnarsson należy do najlepiej znanych pisarzy skandynawskich. Gudmundur Magnusson odtwarza znakomicie życie ludu islandzkiego.

W XIX wieku dramat islandzki jest dopiero w powijakach: pierwszy stały teatr na Islandii założono dopiero pod koniec XIX wieku. Przedwcześnie zmarły Johann Sigurjonsson (1880-1919) stworzył parę dobrych dramatów.

[edytuj] Wiek XX

Tradycja islandzkich sag, ożywiona w XIX wieku, stała się pożywką również dla literatury współczesnej. Dwudziestowieczna literatura islandzka urzekła współczesnego czytelnika, wychowanego w kulcie tradycji śródziemnomorskich, niezwykłym klimatem, ogromną refleksyjnością i bezpretensjonalnością. W 1955 roku Halldór Laxness otrzymał Nagrodę Nobla, która zwróciła uwagę całego świata na niezwykłą, egzotyczną kulturę Islandii.