Nowa Huta (dzielnica Krakowa)

Z Wikipedii

Nowa Huta - dzielnica Krakowa, usytuowana w administracyjnej Dzielnicy XVIII. Stanowi najstarszy fragment Nowej Huty, zwany potocznie Starą Hutą lub też Starą Nową Hutą. Na obszar ten składa się przede wszystkim serce socrealistycznego miasta - Plac Centralny, który do dziś jest głównym centrum komunikacyjnym i najbardziej rozpoznawanym punktem tej części miasta, a także okoliczne osiedla.

Decyzja o budowie Nowej Huty miała podłoże nie tylko ekonomiczne, ale i polityczne. Pobudki ekonomiczne leżały w idei tzw. planu sześcioletniego (1950-1955), który zakładał, że warunkiem „budowy podstaw socrealizmu” jest przede wszystkim gwałtowne uprzemysłowienie kraju. Rozwijano więc hutnictwo i przemysł maszynowy, które z kolei umożliwiały rozwój przemysłu zbrojeniowego, niezbędnego w przypadku wybuchu wojny.

Na przełomie 1946 i 1947 roku Józef Stalin złożył Bolesławowi Bierutowi tzw. „propozycje nie do odrzucenia”, czyli zlokalizowanie w Polsce wielkiego kombinatu hutniczego. Tak więc powołano specjalny oddział, który miał się zająć ustaleniem odpowiedniej lokalizacji, przy czym Rosjanie prowadzili również poszukiwania na własną rękę. Rozważano trzy możliwości: teren między Gliwicami a Pyskowicami (jednak tereny te należały kiedyś do Niemiec i bano się utraty ich podczas ewentualnego wybuchu wojny), drugim był teren koło Skawiny (ale wiatry zachodnie spychałyby zanieczyszczenia na Kraków). Ostatnią lokalizacją były okolice kopca Wandy. Pojawił się także pomysł umieszczenia Huty nad morzem u ujścia Wisły, ale słona woda nie nadawałaby się do zastosowania w hutnictwie. W sumie, ostateczna lokalizacja, zatwierdzona w dniu 1 lutego 1949, mówiła o okolicach Mogiły i Pleszowa. Zapomniano tylko o jednym, że takie inwestycje planuje się na nieużytkach, a „przeoczono” ten fakt ze względu na okoliczności polityczne.

Decyzję o budowie największego w Polsce kombinatu metalurgicznego podjęto 17 maja 1947 roku, gdy powołano Komisję do Spraw Budowy Nowej Huty przy Centralnym Zarządzie Przemysłu Hutniczego. Następną sprawą było wywłaszczanie chłopów z ich gospodarstw, które znajdowały się na niezwykle żyznych glebach. Domy, lasy i ziemie utraciło wielu ludzi, a wynagrodzenie za nią było niewyobrażalnie małe (5-10% wartości).

Zanim opracowano ogólny plan dla Nowej Huty, rozpisano konkurs, w wyniku którego 23 czerwca 1949 roku zaczęto wznosić pierwsze, niewielkie dwupiętrowe bloki mieszkalne bez parteru handlowo – usługowego, pokryte czterospadowymi dachami zaprojektowane przez Franciszka Adamskiego. Nawiązywały one do budynków Mariensztatu. Początkowo na budowie pracowały dwie grupy, przez co realizacja postępowała szybko. Po rozpoczęciu wznoszenia osiedli Wandy i Na Skarpie, przystąpiono do budowy dalszych osiedli „zewnętrznych”: Teatralnego, Krakowiaków, Górali, Sportowego i Zielonego. Spowodowane to było przygotowaniem załogi do realizacji skomplikowanego planu zabudowy w centrum.

Kombinat i nowe osiedla powstały na terenie liczącym 76,42 km². Budowa zaplecza mieszkaniowego miała wyprzedzić powstanie kombinatu o dwa lata. Postanowiono przystąpić do budowy nie czekając na projekty architektoniczne. Generalnym projektantem Nowej Huty mianowano w 1949 roku arch. Tadeusza Ptaszyckiego. Tak więc powstały wspomniane wcześniej osiedla w południowo – wschodniej części miasta. Fakt, że plan pojawił się długo po rozpoczęciu budowy wielu budynków, spotęgował liczne komplikacje. Dość późno, bo w 1950 roku opracowano założenia programowe dla miasta.

Z kolei w maju 1952 ukończono projekt centralnej części miasta. Miały tu powstać budynki mieszkalne do ośmiu kondygnacji, przy czym najniższe dwie miały być przeznaczone na cele handlowo – usługowe. Budownictwo administracyjne skoncentrowano wokół placu Ratuszowego, przy placu Centralnym miało się ogniskować życie kulturalne, a pośrodku stanie obelisk mający symbolizować charakter miasta i podkreślić więź z kombinatem. W Domu Kultury, który miał zamknąć plac od południa, planowano umieszczenie biblioteki, sali teatralnej, świetlicy, księgarni i restauracji. Dużą wagę przywiązywano też do urządzeń sportowych.

Arterie miały wyznaczać najważniejsze kierunki miasta: „oś huty” będzie „osią pracy”, „oś śródmieścia” połączy plac Centralny z placem Ratuszowym, wokół którego miały być zlokalizowane siedziby partii, związki zawodowe i organizacje społeczne. Sam ratusz miał być siedzibą Dzielnicowej Rady Narodowej. Dalszy, północny odcinek zamienić się miał w promenadę spacerową. Pozostałe osie miały pełnić funkcję komunikacyjną. W sierpniu 1952 roku gotowe były projekty zabudowy przy placu Centralnym. W listopadzie 1953 nadano nazwy ulicom: Lenina, Przodownikom Pracy, Planowi 6 – letniemu itp...

Zgodnie z założeniami Tadeusza Ptaszyckiego, zaplanowano miasto na 100 tys. mieszkańców. Obszar starej Nowej Huty zamyka się w trójkącie równo ramiennym utworzonym przez Aleję Jana Pawła II oraz ulice: Bieńczycką, Kocmyrzowską, Bulwarową. Od południowego wschodu przylegają do zespołu osiedla Na Skarpie i Młodości. Wszystkie arterie mają genezę w traktach historycznych: kocmyrzowskiego, szosy sandomierskiej z zachowanym częściowo starym drzewostanem czy dawnej drogi wiejskiej. Dzielnicę mieszkaniową oddziela od kombinatu pas terenów rekreacyjno – sportowych o szerokości 1,2 km. W ideologii rządzącej urbanistyką socrealistyczną przypisywano szczególne znaczenie placom centralnym i wielkim arteriom, które miały się stawać swoistą sceną dla manifestacji politycznych. Powstał promienisty układ komunikacyjny odwołujący się do koncepcji Haussmana, anglosaskich tradycji „jednostki sąsiedzkiej” czy też miasta – ogrodu. Zasadnicze sektory z centrami dzielnicowymi liczą po 15 tys. mieszkańców i dzielą się na subjednostki (po 5 tys.), których ośrodkami są szkoły. Cały układ opiera się na centrum miejskim, czyli ściśle symetrycznej przestrzeni placu Centralnego. Tu mają swój początek cztery arterie. Oprócz al. Jana Pawła II są to: aleja Andersa wiodąca w stronę Bieńczyc, al. Solidarności prowadząca do Huty w kierunku północno – wschodnim. Oś centralna, szeroka na 50 metrów aleja Róż, która jako jedyna nie została zaopatrzona w torowisko tramwajowe, wiedzie na północ i kończy się bramą stadionu K.S. Wanda. Szerokie trawniki i szpalery oddzielają jezdnie od pierzei budynków.

Sektory dzielą się na osiedla liczące od dwóch do pięciu tysięcy mieszkańców. Każdy z nich tworzy odrębną całość wyposażoną w szkołę, żłobek, przedszkole czy bary. Główne ciągi komunikacyjne dzielące Nową Hutę na sektory tworzą szkielet załamujący się jednak w układzie poszczególnych sektorów. Ulice mające swój początek w sektorze D nie znajdują prostej kontynuacji w sektorze A, załamuje się i gubi. Układ jest symetryczny tylko do pewnego stopnia, co widać na dokładnych planach. Struktura przestrzenna została usystematyzowana pod względem wysokościowym. Osiedla peryferyjne otaczają zespół niskimi budynkami wolno stojącymi (os. Wandy, Willowe, Krakowiaków, Sportowe). Kubatura obiektów zwiększa się w miarę zbliżania się do okolic monumentalnego placu Czerwonego.

Najpóźniej powstałą częścią jest sektor D (projekt B. Skrzybalski, T. Rembiesa) zaczęta w październiku 1956. Realizacje z tego czasu, choć zerwały ze sztywnymi ramami kształtowania miasta w okresie poprzednim, nawiązywały do pierwotnego układu koncentryczno – promienistego, stanowiąc tym samym jego swoistą kontynuację. Porzucono zabudowę ciągłą na korzyść swobodnej i rozproszonej, choć obrzeża osiedla Handlowego nawiązują do zwartych pierzei placu Centralnego. Przeważa tam niska zabudowa, co spowodowane było bliskością lotniska. Wyjątek stanowią dwa punktowce Janusza Ingardena oraz charakterystyczny blok mieszkalny połączony z pawilonem na osiedlu Centrum – D Stanisława Golonki. Kolejne osiedla zaczęły powstawać w związku z podjęciem decyzji o rozbudowie Huty w latach 1959 – 1966.

Pod względem stylistycznym architektura „staromiejskiego” zespołu Nowej Huty jest bardzo zróżnicowana i odpowiada charakterowi poszczególnych kwartałów i osiedli. Ciągi zwartej zabudowy placu Centralnego i najbliższe mu odcinki alei Andersa i Solidarności odwołują się wprost do postulatów architektury socrealistycznej. Pomiędzy zabudowaniami Centrum a prostymi domkami osiedli peryferyjnych wybudowano trzykondygnacyjne bloki o prostych bryłach, o niewiele różniącym się standardzie mieszkań. Ówczesne komentarze podkreślają, że architektura Nowej Huty nawiązuje do architektury Krakowa i stanowi pomost pomiędzy starym grodem a wielkim przemysłem.

Na szczególną uwagę zasługuje neoklasycystyczna architektura budynków zlokalizowanych przy placu Centralnym zaprojektowana przez Ingardenów. Charakterystyczny podział kompozycyjny opiera się na trzyczęściowym podziale elewacji, flankowaniu brył płytkimi ryzalitami, boniowaniu części cokołowej i zastosowaniu podcieni w blokach bezpośrednio przylegających do placu. Wg. Macieja Mieziana, historyka sztuki i miłośnika dzielnicy, Centrum Administracyjne kombinatu metalurgicznego to nowohucki Pałac Dożów i Watykan razem wzięte. „Staromiejski” zespół Nowej Huty jest ciekawy, bo niedokończony. Brak ten widać w części centralnej. Od realizacji pełnego programu odstąpiono około 1955 roku w związku ze zmianą statusu administracyjnego i ograniczeniami finansowymi. Budowy Domu Kultury zaniechano już w 1953 roku. Nie wybudowano ratusza zaopatrzonego w wysoką attykę, mocno zaakcentowany portal, rozłożyste schody lustrzane i monumentalną wieżę. Kolejnymi zaniechanymi projektami są: Dom Kultury z dwoma kondygnacjami kolumnad w południowej pierzei placu Centralnego i wielki obelisk pośrodku tegoż placu, który miał być widoczny z każdego miejsca Nowej Huty. Zaniechano także dekorowania budynków (rzeźby i płaskorzeźby), a projektowane kamienne okładziny elewacji budynków położonych dalej od centrum zostały zastąpione w realizacji prowizorycznymi wyprawami tynkowymi, uzupełnionymi detalem ze sztucznego kamienia lub tynku. Na szczególną uwagę zasługuje specjalnie projektowany detal wyposażenia kin, szkół, przedszkoli, żłobków czy niektórych sklepów, które odznacza wyjątkowa jakość wykonania oraz zaskakująca różnorodność. Z wielką dbałością potraktowano także obiekty małej architektury oraz nawierzchnie ulic. Adam Ważyk napisał krótko: „patos pod rękę z tandetą”.

U progu lat pięćdziesiątych powstało techniczne i przemysłowe zaplecze placu budowy (zakłady betoniarskie, ceramiczne, drogi, kolej). Stało się tak, gdyż zabrakło cegły rozbiórkowej z Wrocławia., co wymusiło uprzemysłowienie budownictwa. Połączono też Nową Hutę z Krakowem, a ilość mieszkańców osiągnęła zamierzoną liczbę 21,2 % mieszkańców Krakowa. W 1960 roku obliczono, że w ciągu dziesięciu lat wybudowano 50 tysięcy izb mieszkalnych w 18 tysiącach mieszkań, 90 kilometrów ulic o trwałych nawierzchniach, 550 kilometrów sieci wodociągowej, kanalizacyjnej i cieplnej, 15 budynków szkolnych, szpital na 840 łóżek...

Budowa nowego miasta spowodowała osiedlanie się głównie mieszkańców wsi, którzy przyjechali tu w nadziei na wyższe zarobki. Większość z nich nie miała pojęcia o życiu w mieście, dlatego też zdarzały się przypadki hodowli drobiu czy świń w łazienkach lub spacerowania w szlafroku i papilotach po osiedlu. A Cyganie zmuszani do osiedlenia w osiedlu Na Skarpie i pracowania na rzecz Huty rozpalali w mieszkaniach ogniska...Nowa społeczność budowała biedota ze wsi i kryminaliści przymusowo ściągnięci na plac budowy. Związki robotników ze starym miastem były słabe i dodatkowo utrudnione przez złą komunikację ograniczały się jedynie do niedzielnych wyjazdów na mszę świętą czy na spacery, połączone często z zwiedzaniem Wawelu. Kobiety jeździły na zakupy do Krakowa, chociaż Nowa Huta była znacznie lepiej zaopatrzona. Istniało paradoksalne przeświadczenie, że w mieście można kupić więcej.

Wzmożona industrializacja związana z planem sześcioletnim przebiegała mając w tle stalinowski terror oraz ascetyzm materialny narzucony obywatelom. Zaowocowała eksplozją przestępczości na gruncie chaosu i zerwania więzi społecznych, jakie niosła wymuszona „barakowa” urbanizacja wczesnego okresu. Były to zjawiska powszechne w całej Polsce, ale budowa pierwszego pomnika socjalizmu, nowohuckie patologie stały się symbolem dewiacji całego tamtego okresu. Z raportów wynikało, że w Nowej Hucie panuje ciasnota, panoszą się dzicy lokatorzy, postępuje dewastacja mienia, dochodzi do zaniedbań w służbie zdrowia, kwitnie prostytucja i pijaństwo, korupcja i kradzieże towarzyszą nowym inwestycjom, a ludzie nie stawiają się do pracy.

Zespół starej Nowej Huty nie oparł się ingerencjom urbanistycznym w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Do pomyłek w skali urbanistycznej Waldemar Komorowski zalicza dziesięciopiętrowy blok z wielkiej płyty, którym „dogęszczono” osiedle Handlowe oraz siedziba Nowohuckiego Centrum Kultury , których autorstwa nie udało się ustalić. Do błędów należy również zamknięcie Al. Róż przypadkowo zakomponowanym osiedlem domków jednorodzinnych.

Architektura sakralna pojawiła się dość późno. Wybudowano kościół Matki Boskiej Częstochowskiej na osiedlu Szklane Domy. W 1998 roku prof. Witold Cęckiewicz zaprojektował kościół Matki Bożej Wspomożenia Wiernych. Od tego samego roku postępuje budowa kościoła Najświętszego Serca Pana Jezusa na os. Teatralnym.

Przed paroma laty pojawił się pomysł wpisania Nowej Huty do rejestru zabytków, ale nie został on zrealizowany, gdyż zaczęto wyprzedawać mieszkania. Obecnie Nowa Huta znajduje się w strefie chronionej na mocy prawa lokalnego, które stara się wyznaczać bariery przekształceniom mogącym trwale zmienić charakter tego miejsca.

Piśmiennictwo: Miesięcznik „Architektura i Biznes”, nr 7/8 (lipiec/sierpień) 1999

To jest tylko zalążek artykułu związanego z Krakowem. Jeśli możesz, rozbuduj go.