Static Wikipedia February 2008 (no images)

aa - ab - af - ak - als - am - an - ang - ar - arc - as - ast - av - ay - az - ba - bar - bat_smg - bcl - be - be_x_old - bg - bh - bi - bm - bn - bo - bpy - br - bs - bug - bxr - ca - cbk_zam - cdo - ce - ceb - ch - cho - chr - chy - co - cr - crh - cs - csb - cu - cv - cy - da - de - diq - dsb - dv - dz - ee - el - eml - en - eo - es - et - eu - ext - fa - ff - fi - fiu_vro - fj - fo - fr - frp - fur - fy - ga - gan - gd - gl - glk - gn - got - gu - gv - ha - hak - haw - he - hi - hif - ho - hr - hsb - ht - hu - hy - hz - ia - id - ie - ig - ii - ik - ilo - io - is - it - iu - ja - jbo - jv - ka - kaa - kab - kg - ki - kj - kk - kl - km - kn - ko - kr - ks - ksh - ku - kv - kw - ky - la - lad - lb - lbe - lg - li - lij - lmo - ln - lo - lt - lv - map_bms - mdf - mg - mh - mi - mk - ml - mn - mo - mr - mt - mus - my - myv - mzn - na - nah - nap - nds - nds_nl - ne - new - ng - nl - nn - no - nov - nrm - nv - ny - oc - om - or - os - pa - pag - pam - pap - pdc - pi - pih - pl - pms - ps - pt - qu - quality - rm - rmy - rn - ro - roa_rup - roa_tara - ru - rw - sa - sah - sc - scn - sco - sd - se - sg - sh - si - simple - sk - sl - sm - sn - so - sr - srn - ss - st - stq - su - sv - sw - szl - ta - te - tet - tg - th - ti - tk - tl - tlh - tn - to - tpi - tr - ts - tt - tum - tw - ty - udm - ug - uk - ur - uz - ve - vec - vi - vls - vo - wa - war - wo - wuu - xal - xh - yi - yo - za - zea - zh - zh_classical - zh_min_nan - zh_yue - zu

Web Analytics
Cookie Policy Terms and Conditions Józef Stalin - Wikipedia, wolna encyklopedia

Józef Stalin

Z Wikipedii

Ten artykuł wymaga dopracowania.
Należy w nim poprawić: Pogrupować powtarzające się przypisu za pomocą nazwy przypisu (ref name).
Więcej informacji co należy poprawić, być może znajdziesz w dyskusji tego artykułu lub na odpowiedniej stronie. W pracy nad artykułem należy korzystać z zaleceń edycyjnych. Po naprawieniu wszystkich błędów można usunąć tę wiadomość.
Możesz także przejrzeć pełną listę stron wymagających dopracowania.
Josif Wissarionowicz Dżugaszwili
იოსებ ჯუღაშვილი
Иосиф Сталин

ur. 1878 zm. 1953
1. Sekretarz Generalny KPZR
Okres urzędowania od 1924
do 1953
Partia polityczna Komunistyczna Partia ZSRR
Poprzednik Włodzimierz Lenin
Następca Georgij Malenkow
Ten artykuł powiązany jest z serią
Komunizm
Karol Marks

Symbole
sierp i młot
czerwona gwiazda
czerwony sztandar


Szkoły w komunizmie
marksizm · leninizm
trockizm · maoizm
eurokomunizm
anarchokomunizm
komunizm chrześcijański
luksemburgizm


Partie polityczne
I Międzynarodówka
II Międzynarodówka
III Międzynarodówka
IV Międzynarodówka
KPCh · KPZR · NSPJ · PZPR · KPP


Państwa uznawane
za komunistyczne

Związek Radziecki (1917-1991)
Chińska Republika Ludowa
Kuba · Wietnam
Laos · Korea Północna


Tematy powiązane
socjalizm · walka klas
Komuna Paryska
centralne planowanie
materializm historyczny
manifest komunistyczny
dyktatura proletariatu
Nowa Lewica · skrajna lewica
narodowy bolszewizm
centralizm demokratyczny
antykomunizm


Znani komuniści
Karol MarksFryderyk Engels
Włodzimierz LeninLew Trocki
Róża LuksemburgKarl Liebknecht
György LukácsAntonio Gramsci
Anton PannekoekFeliks Dzierżyński
Józef StalinMao Zedong
Josip Broz TitoErnesto Guevara
Ho Chi MinhFidel Castro

Józef Stalin (ros. Иосиф Сталин), właściwie Josif Wissarionowicz Dżugaszwili (ros. Иосиф Виссарионович Джугашвили *), (gruz.იოსებ ბესარიონის ძე ჯუღაშვილი, Ioseb Besarionis Dze Jughashvili), ps. Stalin (ros. Сталин), Koba[1] (ur.[2],[3],[4] 18 grudnia (6 grudnia starego stylu) 1878 roku w Gori (Gruzja) - zm. 5 marca 1953 w Moskwie w niewyjaśnionych okolicznościach) - formalnie pełnił obieralne, kadencyjne funkcje sekretarza generalnego KPZR i jej poprzedniczek oraz premiera ZSRR, a faktycznie był dożywotnim dyktatorem Związku Radzieckiego, posiadającym nieograniczoną władzę i stosującym w celach wyznawanej idei walki klasowej jako metodę rządzenia masowy, państwowy wewnętrzny i zewnętrzny terror, który pochłonął według różnych ocen od kilku do kilku dziesiątków milionów ofiar śmiertelnych. Spotykane są też wyższe szacunki, Robert Rummel, historyk ze Stanowego Uniwersytetu Hawajskiego ocenił liczbę wymordowanych przez niego osób na co najmniej 43 miliony ludzi[5] i 62 miliony[6] w ZSRR w latach 1917-1987. Szacunki powyżej 100 milionów, pojawiające się u części historyków i badaczy, wydają się jednak wątpliwe, gdyż np. szeroko znana, ale też krytykowana przez część historyków, którzy twierdzą iż podaje ona liczby ofiar komunizmu w XX wieku zawyżone niemal dwukrotnie, Czarna księga komunizmu, ocenia łączną liczbę ofiar tego systemu w skali świata na 94 miliony, z czego w ZSRR na 20 milionów, a brytyjski historyk Norman Davies ocenia liczbę śmiertelnych ofiar polityki Stalina na nie mniej niż 50 milionów ludzi.[7]

Spis treści

[edytuj] Biografia

Zdjęcie wykonane przez carską policję
Zdjęcie wykonane przez carską policję
Młody Josif Dżugaszwili
Młody Josif Dżugaszwili

Był synem szewca Wissariona (Bezo) Dżugaszwili i pochodzącej z chłopów pańszczyźnianych praczki Katarzyny (Jekatieriny) z domu Geładze. Przyrostek nazwiska "-szwili" oznacza po gruzińsku „syn”, aczkolwiek nie jest znane w tym języku słowo czy imię "Dżuga". Był dzieckiem słabym i chorowitym, trzecim w rodzinie, dwoje starszych umarło w niemowlęctwie. Jako ojczystym językiem posługiwał się gruzińskim, zaś po rosyjsku, którym też władał, do końca życia mówił z wyraźnym, gruzińskim akcentem. Jego ojciec zmarły w roku 1890 (lub 1909) był według przekazów alkoholikiem, prawdopodobnie często go bił. Na skutek "metod wychowawczych" ojca, doznał urazu ręki (w łokciu) - pozostała już do końca życia krótsza. Stalin starał się to ukrywać - na zdjęciach pozował z jedną ręką (krótszą) schowaną "za pazuchę" lub za plecami. Wg niektórych teorii szewc Dżugaszwili nie był biologicznym ojcem Stalina - miałby nim być zrusyfikowany Polak, oficer carski, i badacz Syberii Nikołaj Przewalski, który swoje podróże na wschód zwykł odbywać przez Gruzję, i u którego matka Stalina była posługaczką. Od 1888 roku Stalin uczęszczał do szkoły parafialnej w Gori, a od 1894 roku kształcił się w seminarium duchownym (co nie było częste u synów szewców i praczek - potwierdza też teorię związaną z Przewalskim) w Tyflisie (obecnie Tbilisi), skąd w wieku lat 20. (rok 1899) został usunięty – w zależności od punktu widzenia biografów i propagandy – za niezdanie egzaminu lub za działalność marksistowską. Od lat młodości był człowiekiem chełpliwym, pamiętliwym i mściwym. Uczył się bardzo dobrze (niektórzy wskazują na jego niezwykłą pamięć). W młodości pisał wiersze. Siedem z nich zostało opublikowanych w czasopiśmie Iweria. W roku 1907 - a więc, kiedy Stalin był już zawodowym rewolucjonistą - jeden z jego wierszy opublikowano w wyborze najlepszej poezji gruzińskiej.

Po usunięciu z seminarium Stalin zatrudnił się na niskopłatnej posadzie księgowego w obserwatorium astronomicznym w Tyflisie. W tym czasie już prowadził działalność partyjną (zwaną też rewolucyjną) w Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR). Pracę przerwał w roku 1901, gdyż zaczął się ukrywać. W latach 19011902 był członkiem komitetu partyjnego w Tyflisie i Batumi, na drugim zjeździe SDPRR (1903) wszedł do frakcji bolszewików. Uczestniczył w wydarzeniach (rewolucji) 1905 roku. Był delegatem I konferencji SDPRR w Tammerforsie (nazwa szwedzka, po fińsku Tampere) oraz IV i V zjazdu (1906 i 1907 rok), w latach 1907-1908 – członkiem bakińskiego komitetu partii. Na plenum KC SDPRR, po VI Praskiej Wszechrosyjskiej Konferencji (1912 rok) został zaocznie dokooptowany do KC i Rosyjskiego Biura KC.

[edytuj] Działalność polityczna

Znanym i nawet oficjalnie nieukrywanym elementem jego działalności partyjnej na Zakaukaziu było organizowanie i kierowanie tzw. rewolucyjnymi ekspropriacjami (eksami), czyli zbrojnymi napadami na banki, konwoje pocztowe i pociągi w celu zdobycia środków finansowych na działalność partyjną – zgodnie ze znaną leninowsko-marksistowską dewizą „grab zagrabione”. W działaniach tych Stalina wspomagał czynny wykonawca Siemion Ter-Petrosjan ps. Kamo. Różne źródła podają pięć znanych akcji w okresie 1905-1907 r. – na Kodżorskiej linii kolejowej pod Tyflisem (8 tys. rubli), w Kutaisi (15 tys.), w Kwirili (201 tys.), w Duszecie (315 tys. z miejskiej kasy) oraz najbardziej znana akcja napadu na powóz pocztowy na placu Erywańskim w centrum Tyflisu 13 czerwca 1907 roku, kiedy to po rzuceniu siedmiu bomb, zabiciu trzech ochroniarzy i zranieniu ok. 50. przypadkowych przechodniów (wg zapisu z miejskiej gazety Kaukaz) zrabowano 250 tysięcy rubli.

Podczas nielegalnej działalności partyjnej używał wielu pseudonimów konspiracyjnych, jak Soso (imię z czasów dzieciństwa), Koba (w gruzińskim folklorze znana jest pod takim imieniem postać rozbójnika – w rodzaju Robin Hooda lub Janosika), Iwanowicz, Dawid, Niżeradze, Cziżikow. Wielokrotnie był aresztowany i karany administracyjnie, m. in. na zsyłkę na Syberię (długi czas przebywał w Kraju Turuchańskim). Wielokrotnie ze zsyłek uciekał.

Po rewolucji lutowej w 1917 roku wrócił do Piotrogrodu (poprzednio i obecnie Sankt Petersburg) i do czasu powrotu Lenina kierował KC i komitetem piotrogrodzkim partii bolszewików, był też członkiem kolegium redakcyjnego gazety Prawda. Brał udział w rewolucji październikowej (początkowo zwanej w Rosji przewrotem październikowym), po czym został ludowym komisarzem ds. narodowości. W czasie wojny domowej był nadzwyczajnym pełnomocnikiem WCKW (Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego) ds. zaopatrzenia w ziarno z północnego Kaukazu, działał w różnych rolach w kluczowych rejonach walk – pod Carycynem (obecnie Wołgograd), Permem oraz Warszawą.

[edytuj] ZSRR

Józef Stalin i Nikita Chruszczow
Józef Stalin i Nikita Chruszczow

Po śmierci Swierdłowa (1919) przejął szereg obowiązków związanych ze sprawami personalnymi, co stało się źródłem jego potęgi.

W 1922 roku utworzono dla niego urząd sekretarza generalnego Wszechrosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików) - (RKP(b)), później (od 1925) Wszechzwiązkowej Partii Komunistycznej (bolszewików) - (WKP(b)) i wreszcie (od 1952) Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR).

Ponadto w latach 1941-53 pełnił urząd przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych (od 1946 Rady Ministrów) ZSRR. Początkowo swoją władzę opierał na zaufaniu Lenina, w miarę pogłębiania się choroby wodza ujawnił talent mistrza intryg partyjnych. Początkowo sprzymierzony z Grigorijem Zinowjewem i Lwem Kamieniewem (1924-26) przeciwko Lwowi Trockiemu, postrzeganemu jako następca Lenina. Po odsunięciu Trockiego pozbył się tych dwóch przejściowych sprzymierzeńców w sojuszu z Bucharinem, Rykowem i Tomskim (1926-29). W końcu pozbył się ich także, stawiając na działaczy partyjnych pozbawionych własnego zdania, autorytetu i ślepo aprobujących wszystkie posunięcia wodza.

W 1929 z polecenia Stalina rozpoczęto walkę z religią, poprzez utworzenie organizacji propagującej ateizm, Związku Wojujących Bezbożników. Kampania wymierzona była głównie przeciwko cerkwi prawosławnej, a także innym wyznaniom. Nowa ateistyczna organizacja była głównym wykonawcą w następnych kilkunastu latach, planowego niszczenia obiektów sakralnych, cmentarzy, przedmiotów kultu religijnego a także przekazywaniem służbom bezpieczeństwa ZSRR list księży przeznaczonych do wymordowania. Jeszcze pod koniec 1929 nakazano konfiskatę dzwonów kościelnych, a do 1930 wszystkim popom prawosławnym podniesiono podatki o 1 000 procent, pozbawiono praw obywatelskich (co spowodowało utratę praw do świadczeń medycznych i pomocy żywnościowej). W następnych latach większość z nich aresztowano, wypędzono lub zesłano do obozów. Do 1 marca 1930 zburzono 6 715[8] cerkwi prawosławnych i ok 9 500[9] meczetów. W 1936 liczba duchownych w ZSRR zmniejszyła się o ok. 85 procent (pozostało zaledwie 15 procent czyli ok. 17 800 duchownych) w stosunku do liczby z 1914 roku, i o 75 procent w stosunku do roku 1928.

Jego władza w 1934 stała się na tyle absolutna, że nikt nie odważał się na krytykę jakichkolwiek posunięć władz, co jednak tym bardziej czyniło go podejrzliwym wobec współpracowników. Stalin przejął i rozwinął po rządach Lenina bezwzględną policję polityczną ("Czeka") oraz zalążek systemu obozów koncentracyjnych GUŁag (Gławnoje Uprawlienie Łagieriej), w którym począwszy od 1933 przebywało na stałe 10 milionów[10] więźniów. Skrytobójcze morderstwo popularnego działacza Siergieja Kirowa, uważanego za potencjalnego następcę Stalina i największego jego rywala w walce o władzę w partii komunistycznej (z tego powodu część historyków twierdzi iż Kirow został zamordowany z polecenia Stalina[11], chociaż brak na to jednoznacznych dowodów) było sygnałem do tzw. Wielkiej Czystki (1934-39) w trakcie której dokonano po sterowanych procesach sądowych wymordowania większości starych rewolucjonistów, działaczy partyjnych, a także oficerów Armii Czerwonej i różnych niewygodnych wodzowi osób. Czystka w Armii dotknęła ponad 30 000 oficerów (ok. 50% kadry dowódczej, w tym 80% generałów i pułkowników)[12].

Stalin zorganizował także intrygę która posłużyła do zamordowania marszałka Michaiła Tuchaczewskiego[13] - w 1936 przekonał nazistów do sfabrykownia dowodów przeciwko niemu, dotyczących rzekomych tajnych kontaktów między Tuchaczewskim a hitlerowską generalicją. Materiały spreparowało Gestapo, a do ZSRR dostarczył je sowiecki podwójny agent (jednocześnie NKWD i Gestapo), generał Nikołaj Skoblin. Tuchaczewskiego oraz 7 innych wysokich oficerów skazano 11 czerwca 1937 w pokazowym procesie i zamordowano 12 czerwca. Stalin, za pomocą całkowicie mu posłusznego szefa NKWD, Nikołaja Jeżowa, dokonywał masowej eksterminacji przeciwników politycznych - osobiście podpisywał listy osób przeznaczonych do wymordowania. Podpis Stalina figuruje na ponad 400 listach[14] tylko z lat 1937-1939, zawierających nazwiska 44 000[15] ludzi (bolszewików, członków rządu oraz oficerów wojska i osób ze świata kultury). Czystka w partii komunistycznej którą rozpoczął Stalin, do 1939 spowodowała wymordowanie ok. 1 miliona [16] szeregowych członków partii, w niektórych rejonach kraju likwidowano wszystkich działaczy partyjnych, np. w Leningradzie zamordowano 150 delegatów na 17. zjazd partii, zostawiając przy życiu zaledwie 2. Terror obejmował jednak w pierwszym rzędzie zwykłych obywateli ZSRR - w 1989 eksperci rosyjskiego Centrum Praw Człowieka Memoriał odkopali w pobliżu Czelabińska na Uralu jedną z wielu masowych mogił ofiar terroru z lat 30., która zawierała 80 000[17] ludzkich szkieletów.

[edytuj] Kolektywizacja i wielki głód

Najbardziej krwawym przejawem działań Stalina była kolektywizacja (1929-34), czyli przymusowe zapędzenie chłopów do tzw. kołchozów, będących czymś pośrednim między spółdzielniami produkcyjnymi a komunami rolnymi. W wyniku przymusowej kolektywizacji przeprowadzonej na początku lat 30. zesłano do łagrów ponad 2 miliony chłopów, z czego tylko od lutego 1930 do grudnia 1931 ponad 1,8 miliona - kilkaset tysięcy zmarło w obozach, a kulminacją wymierzonej przeciwko chłopom akcji stał się wielki głód na Ukrainie który spowodował śmierć co najmniej od 6 [18] do 7 milionów [19][20] ludzi (niektóre szacunki podają liczbę nawet 10-15 milionów ludzi). Kolektywizacja łączyła się z eksterminacją zamożniejszych chłopów, przez stalinowską propagandę określanych mianem "kułaków" (według planów Stalina miało to być 10% mieszkańców wsi) oraz głodem spowodowanym przymusowymi rekwizycjami produkcji rolnej - o ile przed 1930 chłopi oddawali ok 15-20% produkcji, resztę przeznaczając na zasiewy, już w 1930 dostali nakaz oddawania 35% produkcji a w rok później ponad 45% - spowodowało to katastrofalne załamanie cyklu produkcyjnego. Zagrożeni widmem głodu, chłopi zaczęli ukrywać zboże, zarzynali żywy inwentarz, aby móc przeżyć - wtedy wprowadzono tzw. "brygady szturmowe" które siłą rekwirowały znalezione produkty rolne oraz zastosowano drakońskie prawo, zezwalające na skazywanie na 10 lat łagru lub karę śmierci w przypadku "roztrwonienia lub kradzieży socjalistycznej własności". Na mocy tych postanowień od 1932 do 1933 aresztowano 125 tys. ludzi z czego 5 400[21] skazano na karę śmierci. Klęska głodu na Ukrainie i Kaukazie spowodowała także liczne przypadki ludożerstwa[22][23] wśród zdesperowanej ludności wsi. Ubocznymi, pożądanymi przez władze skutkami kolektywizacji był wzrost potęgi władzy, potok wywłaszczonych chłopów do pracy przymusowej oraz dobrowolnej w przemyśle, stłumienie dążeń narodowych na Ukrainie. Ocenia się iż łącznie w latach 1929-1938 ofiarami kolektywizacji padło ok. 15[24] mln ludzi, zarówno na skutek deportacji, głodu lub masowych egzekucji. Społeczeństwu uzasadniono te ofiary stworzeniem mitu o wyimaginowanym wrogu społecznym, określanym propagandowo jako "chłop z zaciśniętymi pięściami"[25] lub "kułak", końcowym efektem kolektywizacji był zanik efektywności i spadek produkcji rolniczej o 30%[26].

[edytuj] Kult jednostki

Stalin dbał o własny wizerunek w społeczeństwie, przedstawiając siebie jako spadkobiercę Lenina, chociaż ten wyraźnie ostrzegał przed nim[27] w tzw. testamencie Lenina i radził aby go odsunąć[28][29] gdy jeszcze sprawował władzę. Zlecając służbie bezpieczeństwa wykrywanie nieistniejących "spisków kontrrewolucyjnych" podsycał w społeczeństwie atmosferę ciągłego zagrożenia i niepewności. Jednocześnie kreował się na "wodza narodu", co objawiało się ogromnym wpływem na życie społeczne i kulturalne, już w latach 1924-1925 polecił zmianę nazw miejscowości Juzowka, Juzowo i Carycyn na Stalino, Stalińskij i Stalingrad. Od roku 1929 rozpoczął się faktycznie okres totalitarnego kultu jednostki - miejscowościom w ZSRR zaczęto zmieniać nazwy np. Stalinabad, Stalin-Auł, Staliniri, Stalinissi, Stalino, Stalinogorsk, Stalińsk, Szczyt Stalina [30] itd. Artyści zaczęli tworzyć wiersze i różne pochlebne określenia dotyczące przywódcy, np. "lokomotywa historii"[31], "słońce narodów"[32],"bolszewik z granitu", "człowiek ze stali", "spiżowy leninista" czy "uniwersalny geniusz"[33] . Ponieważ Stalin miał 165 cm wzrostu, kazał się portretować wysokim i silnym, malarze którzy z różnych względów nie mogli sprostać w pożądany sposób tym wymaganiom, byli usuwani - kilku z nich zastrzelono. [34]

Radziecki plakat propagandowy w stylu socrealistycznym
Radziecki plakat propagandowy w stylu socrealistycznym

Także artyści spoza ZSRR, o przekonaniach komunistycznych lub lewicowych, niejednokrotnie uprawiali kult jednostki - w 1953 z okazji śmierci Stalina, Pablo Picasso namalował jego wyidealizowany portret[35], został jednak niespodziewanie skrytykowany przez partię komunistyczną w ZSRR za niewystarczający realizm. Kult Stalina przybierał nieograniczone i często groteskowe formy, w miastach stawiano niezliczone pomniki przywódcy a poeci pisali wiersze ku jego czci, jeden z nich, Aleksiej Tołstoj napisał:

"O, Ty, któryś jest jasnym narodów słońcem,
Naszych dni słońcem niegasnącym
Jaśniej świeci od słońca
Twa mądrość wszechogarniająca"[36]

Kolektywizacji, industrializacji, Wielkiej Czystce i innym kampaniom politycznym towarzyszyła natrętna, agresywna propaganda, która kreowała nowych bohaterów (Pawlik Morozow, Aleksiej Stachanow), głosiła chwałę i nieśmiertelność Lenina (Mauzoleum Lenina), samego Stalina i jego wybrańców których otoczono para-religijnym kultem (którego uczono w szkołach), wpajała ideały komunizmu a później także rosyjskiego nacjonalizmu (mesjanistyczno-pionierska rola Rosjan w rewolucji), zwalczała "przeżytki kapitalizmu" do których zaliczano przestępczość, religię, niektóre style w sztuce (konstruktywizm, jazz). Jedynym obowiązującym stylem w sztuce i twórczości artystycznej stał się socrealizm. Propaganda wkrótce stała się głównym zadaniem dziennikarzy, nauczycieli oraz artystów, którzy podlegali krytyce i prześladowaniom za poruszanie niewłaściwych tematów, lub traktowanie ich w niewłaściwy sposób. Wobec mniejszych liczebnie grup etnicznych stosowano rusyfikację.

[edytuj] Industrializacja i polityka wewnętrzna w latach 30.

Sukcesem Stalina było zbudowanie przed II wojną światową mocarstwa przemysłowo-wojskowego. Zgodnie z ideami komunizmu gospodarka ZSRR była planowa (kolejne tzw. plany pięcioletnie opracowywał państwowy Gospłan - Państwowy Komitet Planowania) i prawie w 100% znacjonalizowana. Wbrew jednak tym ideom, kierunki polityki ekonomicznej nie były jednak wytyczane przez społeczne zapotrzebowanie (którego oczywiście w żaden sposób nie badano), ale przez potrzeby arsenału Armii Czerwonej - rozwój gospodarczy i uprzemysłowienie realizowano kosztem indywidualnej konsumpcji i ograniczenia spożycia, zgodnie z zasadą "pracuj więcej, jedz mniej"[37], rozpowszechniano zasadę "socjalistycznego współzawodnictwa pracy"[38], co w praktyce oznaczało wymuszanie na robotnikach stałego przekraczania norm i pracę ponad siły[39] - robotników motywowano stworzonym przez propagandę mitem Alieksieja Stachanowa, którego stawiano za wzór do naśladowania, już za życia kreując jego legendę, której rozwinięciem był także tzw. ruch stachanowski.

W latach 1928-1942, podczas rządów Stalina, wzrost gospodarczy określano na średnio 20% rocznie[40], znacznie wzrosła także produkcja kluczowych dla gospodarki i przemysłu ciężkiego surowców, w 1928 roku wyrażony procentowo poziom ich produkcji osiągnął 111 w stosunku do roku 1913, w roku 1933 wyniósł 281% a w 1938 już 658%. Największe przyrosty ilościowe osiągnęła produkcja dla przemysłu stalowego (wzrost zapotrzebowania na uzbrojenie i maszyny), a także innych surowców - węgla kamiennego, energii, i artykułów chemicznych. Niemniej jednak oficjalne statystyki były fałszowane[41] w celach propagandowych - przemysł stał się przedmiotem kultu[42] w państwie radzieckim, którego wyrazem była m .in. stała Wystawa Osiągnięć Gospodarczych w Moskwie.

ZSRR był traktowany w latach 30. jako sojusznik państw demokratycznych ze względu na wrogi stosunek nazizmu do komunizmu (jak się wydaje wyłącznie z powodu żydowskiego pochodzenia części działaczy ale też internacjonalizm). Tymczasem Stalin sympatyzował z Hitlerem i łatwo doszedł z nim do porozumienia o podziale Europy Wschodniej (pakt Ribbentrop-Mołotow). W jego wyniku Stalin rozciągnął swoją władzę na wschodnie tereny ówczesnej Polski, a także Łotwę, Litwę, Estonię, Besarabię, które zostały poddane kolektywizacji i masowemu terrorowi. Swoją niepodległość obroniła natomiast Finlandia.

Konferencja w Jałcie w lutym 1945 r., Józef Stalin po prawej stronie
Konferencja w Jałcie w lutym 1945 r., Józef Stalin po prawej stronie

[edytuj] Okres II wojny światowej

Stalin prowadził w okresie II wojny światowej aktywną politykę zmierzającą do poszerzenia komunistycznej strefy wpływów. Działania te rozpoczęte zostały poprzez zawarcie sojuszu wojskowego z Niemcami w Rapallo oraz paktu Ribbentrop-Mołotow, na mocy którego w dniu 17 września 1939, ZSRR bez wypowiedzenia wojny zaatakował wschodnie terytoria Rzeczypospolitej, co spowodowało w dalszej konsekwencji represje wobec ludności polskiej oraz w mniejszym stopniu w stosunku do innych narodowości. Działania militarne obejmowały także , wojnę z Finlandią w okresie listopad 1939 - maj 1940 roku, oraz zajęcie państw nadbałtyckich w 1940 roku. Wynikiem tych działań było m.in. uwięzienie kilkunastu tysięcy polskich oficerów, ostatecznie zamordowanych w ramach tzw. zbrodni katyńskiej na podstawie decyzji zaakceptowanej przez Stalina.

Przygotowania do wojny z Niemcami przyniosły zajęcie przez ZSRR Besarabii w 1940 roku. Spowodowała ona zdaniem niektórych historyków przyspieszenie decyzji Hitlera o ataku na Związek Radziecki (22 czerwca 1941 roku). Wojna z Niemcami (1941-1945) początkowo przyniosła druzgocące porażki, które zagroziły samemu istnieniu ZSRR i rządom Stalina. Pod presją sytuacji wojennej dokonano przesunięcia akcentów w ideologii i propagandzie: częściowo odbudowano zniszczoną Cerkiew i rozwiązano Związek Wojujących Bezbożników, porzucono hasła internacjonalizmu na rzecz wielkości Rosji. Stalin jednak nie zaniedbał terroru: wprowadzono faktyczną karę śmierci za oddanie się do niewoli, oddziały zaporowe strzelały do żołnierzy wycofujących się z pola walki, deportowano też całe narody (Czeczenów, Kałmuków, Tatarów Krymskich, Niemców nadwołżańskich). Napaść wojsk niemieckich na ZSRR spowodowała z konieczności sojusz z Wielką Brytanią i USA.

Stalin spotkał się kilkakrotnie z premierem Wielkiej Brytanii Winstonem Churchillem i prezydentami USA Franklinem Delano Rooseveltem i Harrym Trumanem (Teheran, Jałta, Poczdam) deklarując przywiązanie do demokracji i wolę współdziałania po wojnie w zamian za realne ustępstwa partnerów. Po wojnie zerwał jednak umowy forsując sowietyzację krajów "wyzwolonych" przez Armię Czerwoną: Polski, Czechosłowacji, Węgier, Rumunii i Bułgarii. Pomoc jaką udzielił partyzantce komunistycznej pomogła także ustanowić komunistyczne reżimy Josipa Broz Tito w Jugosławii, Mao Tse Tunga w Chinach.

Józef Stalin i Wiaczesław Mołotow, Jałta, luty 1945 r.
Józef Stalin i Wiaczesław Mołotow, Jałta, luty 1945 r.

[edytuj] Okres powojenny

Powojenny czas panowania poświęcił odbudowie poważnie zniszczonej przez wojnę gospodarki w celu przygotowania się do nowej – jak wierzył – nieuniknionej wojny z państwami zachodnimi. Dzięki szpiegostwu, ale i rozwojowi nauki w ZSRR uzbroił swoje państwo w broń atomową, zainspirował wybuch wojny koreańskiej. W kraju kontynuował terror i wykorzystanie siły niewolniczej więźniów politycznych do monstrualnych projektów gospodarczych (zalesianie pustyń, przekopywanie kanałów, kolej arktyczna). Stalin aprobował także pseudonaukową działalność Trofima Łysenki, który m .in. za pomocą sfałszowanych badań naukowych zdołał przekonać komunistów do swoich idei - w 1948 KPZR specjalnym dekretem odrzuciło uznawane na całym świecie zasady genetyki Mendla, uznając za oficjalną naukę państwa radzieckiego łysenkizm. Decyzja ta jak i państwowo aprobowana działalność Łysenki miała negatywny i długotrwały wpływ na rozwój biologii i rolnictwa w ZSRR, przyczyniła się do głodu milionów ludzi i do katastrofalnego stanu radzieckiej produkcji rolniczej - ocenia się iż w 1953, w chwili gdy umarł Józef Stalin, ilość produkowanego mięsa i warzyw w całym ZSRR była niższa niż za cara Mikołaja II.[43] Stalin próbował zastraszyć także swoich najbliższych pracowników aresztowaniami żon i synów, rozstrzeliwaniami braci, podejrzeniami o szpiegostwo. Jego podejrzenia koncentrować się zaczęły wokół Żydów, których podejrzewał o współdziałanie z wywiadem amerykańskim. Na tym tle doszło do zamordowania dnia 12 stycznia 1948, z polecenia Stalina[44], Solomona Michoelsa - przewodniczącego najsilniejszej organizacji skupiającej komunistycznych działaczy żydowskich, Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego (JAFK). 20 listopada 1948 decyzją KC KPZR rozwiązano JAFK, a jego czołowi działacze zostali aresztowani - część z nich została stracona, reszta otrzymała wyroki długoletniego więzienia lub zesłania do łagrów. 12 sierpnia 1952, z polecenia Stalina, zamordowano w podziemiach więzienia NKWD w Moskwie, Łubianki, 13 pisarzy żydowskich tworzących w języku jidysz, wcześniej oskarżonych w pokazowym procesie o "żydowski nacjonalizm" - w opinii historyków zajmujących się tym okresem historii ZSRR, był to typowy mord sądowy[45] ery stalinizmu.

Antysemicki charakter miała walka z tzw. kosmopolityzmem, który sprowadzono do demaskowania i usuwania z pracy Żydów, a w końcu sprawa lekarzy - głównie żydowskiego pochodzenia - których oskarżano o celowe niewłaściwe leczenie i uśmiercanie w ten sposób działaczy partyjnych. Prawdopodobnie tłem tego urojenia było pogarszające się zdrowie wodza, które mogło być przyczyną jego śmierci.

Istnieją jednak także istotne poszlaki, że Stalin został zamordowany za wiedzą niektórych swoich współpracowników - wymieniane są różne nazwiska, w tym Ławrientija Berii, który skutecznie blokował wezwanie do Stalina lekarzy. Ponadto kazał jego ochronie udać się na spoczynek, co nigdy wcześniej nie miało miejsca. Później sam chwalił się, że przyczynił sie do śmierci wodza i że dzięki czemu ocalił wielu partyjnych dygnitarzy - Stalin w tym czasie planował kolejną czystkę wśród swoich ludzi. Znamienne jest zachowanie Berii przy umierającym Stalinie - gdy tracił on przytomność opowiadał zebranym o nienawiści jaką żywi do niego, gdy się budził - całował go po rękach. W oficjalnym komunikacie o zgonie pominięto dość istotną informację o wymiotowaniu krwią, co daje powód do podejrzeń.

Śmierć Stalina spowodowała ostatni realny paroksyzm jego kultu: podczas pogrzebu w Moskwie śmiertelnie zostało poturbowanych (stratowanych) w nieprzebranych tłumach wiele setek (są też dane mówiące o tysiącach) osób, powstało (także w Polsce) mnóstwo utworów żałobnych, Katowice zmieniły nazwę na Stalinogród.

Józef Stalin po śmierci
Józef Stalin po śmierci

Tymczasem zwycięzca w walce o władze w Moskwie Nikita Chruszczow, który za życia Stalina był posłusznym i bezwzględnym wykonawcą jego polityki zainspirował "destalinizację" – potępienie niektórych, najbardziej oburzających z punktu widzenia komunisty zbrodni i nadużyć. Destalinizacja wiązała się z "odwilżą": uwolnieniem milionów więźniów politycznych, procesami rehabilitacyjnymi, liberalizacją i złagodzeniem terroru. Na ostateczną destalinizację trzeba było jednak poczekać do przełomu lat 80. i 90. XX wieku, kiedy władze radzieckie, później rosyjskie, ujawniły ostatecznie rozmiary zbrodni stalinowskich (w tym zbrodni katyńskiej) i zdemontowały system społeczny, polityczny i gospodarczy, którego był architektem. Jednak od roku 2000 rozpoczęła się powolna rehabilitacja Józefa Stalina. W roku tym prezydent Rosji Władimir Putin przywrócił melodię stalinowskiego hymnu ZSRR jako oficjalnego hymnu Rosji, a następnie uznał ogromny wkład J. Stalina w zwycięstwo nad Niemcami w II wojnie światowej. Rehabilitowanie Stalina postępuje również wśród społeczeństw byłych radzieckich republik, przede wszystkim zaś w Rosji i w Gruzji.

Józefa Stalina postrzega się powszechnie jako jednego z największych tyranów w dziejach Rosji i świata. Współcześnie przypuszcza się, że miał paranoidalny stosunek do własnej osoby, możliwe, że był dotknięty psychopatią.

[edytuj] Stosunki rodzinne

Stalin był dwukrotnie żonaty. Jego pierwsza żona, Katarzyna Swanidze, zmarła po czterech latach małżeństwa w 1907 roku po ciężkiej chorobie - dostępne źródła różnią się w jej określeniu, i tak wymieniane jest zapalenie płuc, gruźlica i tyfus. Według części badaczy miał być to podobno ogromny cios dla Stalina, który w chwili śmierci żony miał utracić wszelkie uczucia do innych ludzi. Ze związku tego urodził się syn, Jakow Dżugaszwili, z którym stosunki nie układały się dobrze - po napaści Niemiec na ZSRR w 1941 Jakow dostał się do niewoli niemieckiej, a Stalin odmówił zamiany własnego syna na feldmarszałka Friedricha von Paulusa który został pojmany przez Rosjan po bitwie pod Stalingradem. Stalin miał wtedy podobno cynicznie stwierdzić iż "porucznik nie jest wart generała". Jakow popełnił samobójstwo w niemieckim obozie jenieckim w 1943, choć bardziej prawdopodobne jest iż został zamordowany przez Niemców gdy stał się już nieużyteczny.

Drugą żoną Stalina została w 1919 Nadieżda Alliłujewa, związek ten nie był jednak udany - Stalin pogardzał swoją żoną i wielokrotnie poniżał ją w obecności swoich współpracowników. Nadieżda Ałłujewa popełniła samobójstwo w 1932, choć niektórzy historycy skłaniają się ku wersji iż została zamordowana z polecenia swojego męża lub że Stalin celowo doprowadził ją do tak desperackiego czynu. Ich dwoje dzieci, Wasyl (urodzony w 1921) i Swietłana (urodzona w 1926), rzadko widywały się z ojcem, który odnosił się do nich z rezerwą nie okazując szczególnych uczuć. Swietłana w 1967 wyjechała z ZSRR do krajów zachodnich. Wasyl służył w Armii Radzieckiej jako generał porucznik (generał lejtnant) wojsk lotniczych, po śmierci Stalina został aresztowany i zwolniony z wojska, a w pokazowym procesie skazany na 8 lat więzienia. W 1960 na fali odwilży politycznej został zwolniony, jednak niedługo potem popadł w alkoholizm i zmarł śmiercią naturalną w 1962 - ciągle jednak jest to przez część historyków kwestionowane.

Jak dotąd nieudowodniony jest związek Stalina z domniemaną 3 żoną, którą miała być Róża Kaganowicz (przypuszczalnie siostra polityka radzieckiego Łazara Kaganowicza) - hipotezę tę postawił w 1987 amerykański dziennikarz Stuart Khan w swojej książce "Wilk Kremla". Zaprzeczyła temu jednak rodzina Kaganowicza, która twierdziła iż nigdy nie doszło do ich spotkania, oraz że Róża Kaganowicz nie była w ogóle siostrą Łazara Kaganowicza.

Stalin nie przywiązywał wagi do życia rodzinnego. Jedyną osobą z rodziny którą tolerował była córka Swietłana, która usługiwała mu przez długie lata na Kremlu, gdzie Stalin mieszkał jak pustelnik w jednym pokoju, w ciągu dnia śpiąc a w nocy pracując ze swoimi współpracownikami. Ciągle oglądał nieme filmy i słuchał płyt gramofonowych, dla odpoczynku wyjeżdżając na podmoskiewską daczę. Rzadko też występował publicznie i wygłaszał przemówienia. Co roku wyjeżdżał do Gruzji, skąd pochodził - ponieważ panicznie bał się zamachu na swoje życie, w podróżach tych brało udział 5 identycznych pociągów, w 4 z nich znajdował się sobowtór Stalina[46]. Stalin nigdy nie nauczył się żadnego obcego języka, odnosił jednak sukcesy na polu dyplomatycznym, niestety kosztem ogromnych ofiar ludzkich.

[edytuj] Ciekawostki

Stalin był w młodości poetą, który wydał kilka swoich utworów w ówcześnie bardzo znanym magazynie literackim Iweria. Redaktor naczelny Iwerii, będący pod wrażeniem jego wierszy, radził młodemu Józefowi, aby szedł tą właśnie drogą.

Jego ulubionymi autorami byli Aleksiej Tołstoj, Fiodor Dostojewski i Bolesław Prus (Faraon był jedną z ulubionych powieści dyktatora).

Jego ulubionymi postaciami historycznymi byli carowie Iwan Groźny i Piotr Wielki. W czasie jego rządów ukazały się powieści i filmy poświęcone tym władcom, pośrednio sławiące Stalina.

Stalin miał 162 cm wzrostu co skrzętnie ukrywał poprzez zakładanie specjalnych butów i unikanie fotografowania się z wyższymi osobami.

Człowiek Roku 1939 i 1942 według magazynu Time.

W Księdze Rekordów Guinnessa Józef Stalin zajmuje pierwszą pozycję w kategorii "masowy morderca".[47]

[edytuj] Bibliografia

[edytuj] Przypisy

  1. Pseudonim ten został zaczerpnięty z opowiadania Aleksandra Kazbegi pt. Ojcobójca, w której kaukaski rozbójnik (abrek) Koba walczy z władzą i pomaga gnębionej ludności.
  2. Data urodzin Stalina nie jest jednoznaczna. Choć są dane o jego urodzinach w roku 1870, to tak jak m.in. historyk Edward Radziński, za rzeczywistą uznaje się – na podstawie zapisów w księdze parafialnej Uspieńskiego soboru (katedry Zaśnięcia) – datę 18 grudnia (6 grudnia) 1878 roku. Taka sama data znajduje się na jego świadectwie ukończenia szkoły, w obszernym dossier policji carskiej, nakazie aresztowania z 18 kwietnia 1902 roku (z podanym wiekiem 23 lata), a także we wszystkich zachowanych dorewolucyjnych dokumentach. Stalin podał tę datę we własnoręcznym życiorysie napisanym na początku lat 20. XX wieku. Natomiast po roku 1922 bez wyjaśnienia zaczęto podawać oficjalnie datę 21 grudnia 1879 roku, i od tego momentu dzień ten świętowano jako jego urodziny.
  3. Radziński E., Stalin, Prolog, rozdz. Dzień urodzin, który zniknął bez śladu, dostępne w Internecie, dostęp 2007-03-20, 23:11, (ru)
  4. Czerniawskij G., Kiedy faktycznie urodził się Stalin i dlaczego jest to ważne, dostępne w Internecie, dostęp 2007-03-20, 23:11, (ru)
  5. R.J. Rummel "Lethal Politics: Soviet Genocide and Mass Murder Since 1917" New Brunswick, N.J., Transaction Publishers, 1990
  6. R.J. Rummel "Lethal Politics: Soviet Genocide and Mass Murder Since 1917" New Brunswick, N.J., Transaction Publishers, 1990
  7. Norman Davies "Europa", Wydawnictwo ZNAK, Kraków, 1999, ISBN 83-7006-883-9, s. 1025
  8. Stéphane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Panné, Andrzej Paczkowski, Karel Bartosek, Jean-Louis Margolin "Czarna Księga Komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania" Prószyński i S-ka, Warszawa 1999, ISBN 83-7180-326-5 s. 170
  9. "1 kwietnia 1936 działało 4830 meczetów (32% działających przed rewolucją)": Stéphane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Panné, Andrzej Paczkowski, Karel Bartosek, Jean-Louis Margolin "Czarna Księga Komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania" Prószyński i S-ka, Warszawa 1999, ISBN 83-7180-326-5 s. 163
  10. Paul Johnson "Historia świata od roku 1917 do lat 90-tych", Puls publications Ltd., Londyn, 1992, ISBN 0-9075-877-98, s. 370
  11. " ...sukces czystki w SA [przeprowadzonej przez Hitlera w czerwcu 1934] był dla Stalina inspiracją do rozprawienia się z przeciwnikami politycznymi, i to w genialny sposób: mordując Kirowa i posługując się tą zbrodnią jako argumentem usprawiedliwiającym uderzenie we wszystkich swoich wrogów" : Paul Johnson "Historia świata od roku 1917 do lat 90-tych", Puls publications Ltd., Londyn, 1992, ISBN 0-9075-877-98, s. 399
  12. Paul Johnson "Historia świata od roku 1917 do lat 90-tych", Puls publications Ltd., Londyn, 1992, ISBN 0-9075-877-98, s. 403-404
  13. Paul Johnson "Historia świata od roku 1917 do lat 90-tych", Puls publications Ltd., Londyn, 1992, ISBN 0-9075-877-98, s. 403-404
  14. Paul Johnson "Historia świata od roku 1917 do lat 90-tych", Puls publications Ltd., Londyn, 1992, ISBN 0-9075-877-98, s. 404-405
  15. Paul Johnson "Historia świata od roku 1917 do lat 90-tych", Puls publications Ltd., Londyn, 1992, ISBN 0-9075-877-98, s. 405
  16. Paul Johnson "Historia świata od roku 1917 do lat 90-tych", Puls publications Ltd., Londyn, 1992, ISBN 0-9075-877-98, s. 404-405
  17. Norman Davies "Europa", Wydawnictwo ZNAK, Kraków, 1999, ISBN 83-7006-883-9, s.1023
  18. Stéphane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Panné, Andrzej Paczkowski, Karel Bartosek, Jean-Louis Margolin "Czarna Księga Komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania" Prószyński i S-ka, Warszawa 1999, ISBN 83-7180-326-5 s. 158
  19. Christopher Andrew, Oleg Gordijewski, KGB, tłumaczył Rafał Brzeski, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1997, ISBN 83-11-08667-2, s. 120
  20. Norman Davies "Europa", Wydawnictwo ZNAK, Kraków, 1999, ISBN 83-7006-883-9, s.1024
  21. Stéphane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Panné, Andrzej Paczkowski, Karel Bartosek, Jean-Louis Margolin "Czarna Księga Komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania" Prószyński i S-ka, Warszawa 1999, ISBN 83-7180-326-5 s. 162
  22. Raporty OGPU jak i relacje dyplomatów włoskich z Charkowa; Stéphane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Panné, Andrzej Paczkowski, Karel Bartosek, Jean-Louis Margolin "Czarna Księga Komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania" Prószyński i S-ka, Warszawa 1999, ISBN 83-7180-326-5 s. 121
  23. " (...) Natomiast na terytorium Ukrainy OGPU ścigało kanibali. Kanibalizm, ten najbardziej przerażający skutek głodu, stał się w tych tragicznych miesiącach powszechny" Christopher Andrew, Oleg Gordijewski, KGB, tłumaczył Rafał Brzeski, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1997, ISBN 83-11-08667-2, s. 121
  24. Norman Davies "Europa", Wydawnictwo ZNAK, Kraków, 1999, ISBN 83-7006-883-9, s. 1021
  25. Cytat: Norman Davies "Europa", Wydawnictwo ZNAK, Kraków, 1999, ISBN 83-7006-883-9, s. 1021
  26. Norman Davies "Europa", Wydawnictwo ZNAK, Kraków, 1999, ISBN 83-7006-883-9, s. 1021
  27. Fragment tzw. testamentu Lenina, uzupełnienie tzw. "Listu do zjazdu" z 24 grudnia 1922: "Stalin jest zbyt brutalny i wada ta, która jest całkiem do zniesienia w naszym środowisku i w stosunkach między nami, komunistami, staje się nie do zniesienia na stanowisku sekretarza generalnego. Wobec tego proponuję towarzyszom, by zastanowili się nad sposobem przeniesienia Stalina z tego stanowiska i wyznaczyli na to miejsce innego człowieka, który niezależnie od wszystkich innych względów miałby tę przewagę nad tow. Stalinem, że charakteryzowałby się większą tolerancyjnością, większą lojalnością, większą uprzejmością, bardziej życzliwym stosunkiem do towarzyszy, mniej kapryśnym usposobieniem itd. Okoliczność ta może się wydać nic nie znaczącą drobnostką. Myślę jednak, że z punktu widzenia zabezpieczenia przed rozłamem oraz tego, co napisałem wyżej o wzajemnym stosunku Stalina i Trockiego, nie jest to drobnostka, albo jest to taka drobnostka, która może nabrać decydującego znaczenia" - Włodzimierz Iljicz Lenin, "Dzieła Wszystkie", Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa, 1989, ISBN 83-0512-006-6 tom 45 s. 337-349
  28. Norman Davies "Europa", Wydawnictwo ZNAK, Kraków, 1999, ISBN 83-7006-883-9, s. 1019
  29. Fragment tzw. testamentu Lenina, uzupełnienie tzw. "Listu do zjazdu" z 24 grudnia 1922: "(...) Wobec tego proponuję towarzyszom, by zastanowili się nad sposobem przeniesienia Stalina z tego stanowiska i wyznaczyli na to miejsce innego człowieka..." - Włodzimierz Iljicz Lenin, "Dzieła Wszystkie", Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa, 1989, ISBN 83-0512-006-6, tom 45 s. 337-349
  30. Lista miejscowości według: Paul Johnson "Historia świata od roku 1917 do lat 90-tych", Puls publications Ltd., Londyn, 1992, ISBN 0-9075-877-98, s. 363
  31. Wojciech Wasiutyński "Słownik polityczny", The Roman Dmowski Institute of America Inc., Nowy Jork, 1980, s. 81
  32. Wojciech Wasiutyński "Słownik polityczny", The Roman Dmowski Institute of America Inc., Nowy Jork, 1980, s. 81
  33. Paul Johnson "Historia świata od roku 1917 do lat 90-tych", Puls publications Ltd., Londyn, 1992, ISBN 0-9075-877-98, s. 363
  34. Paul Johnson "Historia świata od roku 1917 do lat 90-tych", Puls publications Ltd., Londyn, 1992, ISBN 0-9075-877-98, s. 356
  35. Wojciech Wasiutyński "Słownik polityczny", The Roman Dmowski Institute of America Inc., Nowy Jork, 1980, s. 81
  36. Cytat według: Norman Davies "Europa", Wydawnictwo ZNAK, Kraków, 1999, ISBN 83-7006-883-9, s.1021 (przekład Elżbieta Tabakowska)
  37. Cytat: Norman Davies "Europa", Wydawnictwo ZNAK, Kraków, 1999, ISBN 83-7006-883-9, s. 1020
  38. Norman Davies "Europa", Wydawnictwo ZNAK, Kraków, 1999, ISBN 83-7006-883-9, s. 1020
  39. Norman Davies "Europa", Wydawnictwo ZNAK, Kraków, 1999, ISBN 83-7006-883-9, s. 1020
  40. Norman Davies "Europa", Wydawnictwo ZNAK, Kraków, 1999, ISBN 83-7006-883-9, s. 1020
  41. Norman Davies "Europa", Wydawnictwo ZNAK, Kraków, 1999, ISBN 83-7006-883-9, s. 1020
  42. Norman Davies "Europa", Wydawnictwo ZNAK, Kraków, 1999, ISBN 83-7006-883-9, s. 1020
  43. James D.Watson, Andrew Berry DNA - Tajemnica życia, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2005, ISBN 83-7414-007-0, s. 376
  44. Arno Lustiger "Czerwona Księga. Stalin i Żydzi" Wydawnictwo W.A.B, Warszawa, 2004, ISBN 83-7414-028-3, s. 254
  45. Arno Lustiger "Czerwona Księga. Stalin i Żydzi" Wydawnictwo W.A.B, Warszawa, 2004, ISBN 83-7414-028-3, s. 319
  46. Norman Davies "Europa", Wydawnictwo ZNAK, Kraków, 1999, ISBN 83-7006-883-9, s. 1019
  47. Norman Davies "Europa", Wydawnictwo ZNAK, Kraków, 1999, ISBN 83-7006-883-9, s. 1018

[edytuj] Zobacz też

Commons
Wikicytaty
Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatów
z Józefa Stalina

[edytuj] Linki zewnętrzne

Static Wikipedia 2008 (no images)

aa - ab - af - ak - als - am - an - ang - ar - arc - as - ast - av - ay - az - ba - bar - bat_smg - bcl - be - be_x_old - bg - bh - bi - bm - bn - bo - bpy - br - bs - bug - bxr - ca - cbk_zam - cdo - ce - ceb - ch - cho - chr - chy - co - cr - crh - cs - csb - cu - cv - cy - da - de - diq - dsb - dv - dz - ee - el - eml - en - eo - es - et - eu - ext - fa - ff - fi - fiu_vro - fj - fo - fr - frp - fur - fy - ga - gan - gd - gl - glk - gn - got - gu - gv - ha - hak - haw - he - hi - hif - ho - hr - hsb - ht - hu - hy - hz - ia - id - ie - ig - ii - ik - ilo - io - is - it - iu - ja - jbo - jv - ka - kaa - kab - kg - ki - kj - kk - kl - km - kn - ko - kr - ks - ksh - ku - kv - kw - ky - la - lad - lb - lbe - lg - li - lij - lmo - ln - lo - lt - lv - map_bms - mdf - mg - mh - mi - mk - ml - mn - mo - mr - mt - mus - my - myv - mzn - na - nah - nap - nds - nds_nl - ne - new - ng - nl - nn - no - nov - nrm - nv - ny - oc - om - or - os - pa - pag - pam - pap - pdc - pi - pih - pl - pms - ps - pt - qu - quality - rm - rmy - rn - ro - roa_rup - roa_tara - ru - rw - sa - sah - sc - scn - sco - sd - se - sg - sh - si - simple - sk - sl - sm - sn - so - sr - srn - ss - st - stq - su - sv - sw - szl - ta - te - tet - tg - th - ti - tk - tl - tlh - tn - to - tpi - tr - ts - tt - tum - tw - ty - udm - ug - uk - ur - uz - ve - vec - vi - vls - vo - wa - war - wo - wuu - xal - xh - yi - yo - za - zea - zh - zh_classical - zh_min_nan - zh_yue - zu -

Static Wikipedia 2007 (no images)

aa - ab - af - ak - als - am - an - ang - ar - arc - as - ast - av - ay - az - ba - bar - bat_smg - bcl - be - be_x_old - bg - bh - bi - bm - bn - bo - bpy - br - bs - bug - bxr - ca - cbk_zam - cdo - ce - ceb - ch - cho - chr - chy - co - cr - crh - cs - csb - cu - cv - cy - da - de - diq - dsb - dv - dz - ee - el - eml - en - eo - es - et - eu - ext - fa - ff - fi - fiu_vro - fj - fo - fr - frp - fur - fy - ga - gan - gd - gl - glk - gn - got - gu - gv - ha - hak - haw - he - hi - hif - ho - hr - hsb - ht - hu - hy - hz - ia - id - ie - ig - ii - ik - ilo - io - is - it - iu - ja - jbo - jv - ka - kaa - kab - kg - ki - kj - kk - kl - km - kn - ko - kr - ks - ksh - ku - kv - kw - ky - la - lad - lb - lbe - lg - li - lij - lmo - ln - lo - lt - lv - map_bms - mdf - mg - mh - mi - mk - ml - mn - mo - mr - mt - mus - my - myv - mzn - na - nah - nap - nds - nds_nl - ne - new - ng - nl - nn - no - nov - nrm - nv - ny - oc - om - or - os - pa - pag - pam - pap - pdc - pi - pih - pl - pms - ps - pt - qu - quality - rm - rmy - rn - ro - roa_rup - roa_tara - ru - rw - sa - sah - sc - scn - sco - sd - se - sg - sh - si - simple - sk - sl - sm - sn - so - sr - srn - ss - st - stq - su - sv - sw - szl - ta - te - tet - tg - th - ti - tk - tl - tlh - tn - to - tpi - tr - ts - tt - tum - tw - ty - udm - ug - uk - ur - uz - ve - vec - vi - vls - vo - wa - war - wo - wuu - xal - xh - yi - yo - za - zea - zh - zh_classical - zh_min_nan - zh_yue - zu -

Static Wikipedia 2006 (no images)

aa - ab - af - ak - als - am - an - ang - ar - arc - as - ast - av - ay - az - ba - bar - bat_smg - bcl - be - be_x_old - bg - bh - bi - bm - bn - bo - bpy - br - bs - bug - bxr - ca - cbk_zam - cdo - ce - ceb - ch - cho - chr - chy - co - cr - crh - cs - csb - cu - cv - cy - da - de - diq - dsb - dv - dz - ee - el - eml - eo - es - et - eu - ext - fa - ff - fi - fiu_vro - fj - fo - fr - frp - fur - fy - ga - gan - gd - gl - glk - gn - got - gu - gv - ha - hak - haw - he - hi - hif - ho - hr - hsb - ht - hu - hy - hz - ia - id - ie - ig - ii - ik - ilo - io - is - it - iu - ja - jbo - jv - ka - kaa - kab - kg - ki - kj - kk - kl - km - kn - ko - kr - ks - ksh - ku - kv - kw - ky - la - lad - lb - lbe - lg - li - lij - lmo - ln - lo - lt - lv - map_bms - mdf - mg - mh - mi - mk - ml - mn - mo - mr - mt - mus - my - myv - mzn - na - nah - nap - nds - nds_nl - ne - new - ng - nl - nn - no - nov - nrm - nv - ny - oc - om - or - os - pa - pag - pam - pap - pdc - pi - pih - pl - pms - ps - pt - qu - quality - rm - rmy - rn - ro - roa_rup - roa_tara - ru - rw - sa - sah - sc - scn - sco - sd - se - sg - sh - si - simple - sk - sl - sm - sn - so - sr - srn - ss - st - stq - su - sv - sw - szl - ta - te - tet - tg - th - ti - tk - tl - tlh - tn - to - tpi - tr - ts - tt - tum - tw - ty - udm - ug - uk - ur - uz - ve - vec - vi - vls - vo - wa - war - wo - wuu - xal - xh - yi - yo - za - zea - zh - zh_classical - zh_min_nan - zh_yue - zu