Linguas románicas
Na Galipedia, a wikipedia en galego.
| Indoeuropeo |
|---|
| Linguas indoeuropeas |
| Albanés | Anatolias | Armenio Bálticas | Celtas | Dacio | Xermanas Grego | Indoiranianas | Itálicas | Frixio Eslavas | Tracio | Tocario |
| Indoeuropeos |
| Albaneses | Anatolios | Armenios Bálticos | Celtas | Xermanos Gregos | Indoarianos | Indoiranianos | Iranís Latinos | Eslavos | Tracios | Tocarios |
| Protoindoeuropeos |
| Linguas | Sociedade | Relixión |
| Hipótese de Urheimat |
| Hipótese de Kurgan | Hipótese anatoliana Hipótese armenia | Modelo Indio | Contunuídade paleolítica |
| Estudos indoeuropeos |
Conxunto de linguas indoeuropeas procedentes do latín. O seu nome tamén é neolatinas ou romances e esta denominación procede de que eran as linguas nas que se escribían os textos literarios medievais ou romances (novelas, como aínda se di en francés) en contraposición cos textos relixiosos (daquela con maior consideración).
Índice |
[editar] O termo
133 AC (vermello),
44 AC (laranxa),
14 DC (amarelo), e
117 DC (verde).
Estas linguas falábanse ou continúanse falando nun territorio que recibe o nome de Romania, e que cobre maioritariamente o sur europeo do antigo imperio romano. O primeiro escrito en que se atopa o termo romano, dunha forma ou outra, remóntase ao sínode de Tours, no ano 813. É a partir dese sínode en que se considera que a primeira lingua vulgar se separa do latín, e se designa en efecto como unha lingua á parte. Trátase dunha forma de proto-francés, que recibe o nome de romana lingua ou roman. Con todo, nos Cartularis de Valpuesta, hai un texto anterior que data do ano 804, e está escrito en castelán moi antigo.
A evolución do latin vulgar cara ás linguas románicas dátase grosso modo do xeito seguinte:
- entre 200 aC e 400 aproximadamente: diferentes formas de latín vulgar.
- entre 500 e 600: estas formas empezan a distinguirse entre si.
- a partir de 800: recoñécese a existencia das linguas románicas.
[editar] Tipos de romances
As linguas románicas divídense fundamentalmente en catro tipos segundo unha tipoloxía lingüística areal:
- iberorromances;
- galorromances;
- italorromances;
- dacorromances;
e en dous tipos segundo unha tipoloxía lingüística estrutural:
- linguas que forman o plural en -s e que sonorizan as oclusivas intervocálicas (spata >> espada);
- linguas que forman o plural con vogal e manteñen o trazo xordo das oclusivas intervocálicas (urtica >> ortica);
Grosso modo e conxuntamente con outros trazos lingüísticos, os grupos 1 e 2 son as dúas primeiras estruturalmente mentres que o segundo grupo estrutural comprende ás do grupo 4. No caso das italorromances, aparece unha división en dúas: as meridionais son de plural sibilante e setentrionalmente son de plural vocálico. A isoglosa é coñecida en dialectoloxía como a liña La Spezia - Rimini, por ser as dúas localidades polas que pasa ó chegar ás costas do Adriático e do Mediterráneo.
[editar] Do latín clásico ao latín vulgar
[editar] Algúns tipos de modificacións fonéticas propias do latín vulgar
Os romanos vivían en situación de diglosia: a lingua de cada día non era o latín clásico, o latín dos textos literarios ou sermo urbanus (o 'discurso urbano', é dicir, refinado) atopábase estancado pola gramática (como xa o estaba o sánscrito na mesma época na India), senón unha forma distinta aínda que próxima, nun proceso de desenvolvemento máis libre, o sermo plebeius ('discurso plebeio'). Parece que o latín clásico era falado polas clases sociais elevadas, mentres que o sermo plebeius era a lingua do pobo plano, os comerciantes e os soldados. Sen posibilidade de acceder ao estatus de lingua literaria, o latín vulgar é por nós coñecido sobre todo grazas ós estudos de fonética histórica, ás citas e críticas pronunciadas polos falantes dun latín literario, así como por mor das numerosas inscricións, rexistros, contas e outros textos correntes. Doutra banda, o Satyricon de Petronio, unha especie de «novela» escrita probablemente no primeiro século da nosa era, é unha testemuña importante desta diglosia: segundo a súa categoría social, os personaxes exprésanse nunha lingua máis ou menos próxima á arquetipo clásico.
Entre os textos que censuraron as formas xulgadas decadentes e erróneas, é salientable o Appendix Probi, unha especie de compilación de «erros» frecuentes recompilados por un certo Probus que data do século III da nosa era.
[editar] Transformacións en profundidade do sistema morfosintactico
[editar] Sistema nominal
A caída do /m/ final, consoante que se atopa a miúdo na flexión, crea unha ambigüidade: Romam pronúnciase como Roma, non se pode saber se o vocábulo está en nominativo, en acusativo ou en ablativo. Así, as linguas románicas teñen que utilizar preposiciós para evitar tal ambigüidade. Convén lembrar que se xa, en latín clásico, desde a época imperial, o /m/ ao final de palabra se omitía, Roma sum e Roma(m) eo non podían ser confundidas: no ablativo (Roma sum), o /a/ final é longo e é breve en acusativo. No entanto, o latín vulgar non deixa de empregar o sistema vocálico baseado na cantidade polo que ámbalas formas pasan a ser confundidas.
Do mesmo xeito, os adverbios e as preposicións simples son ás veces reforzadas: diante de, «antes», xa non basta; fai falta poñer ab ante de en vulgar para explicar o francés adiante, o catalán antes e o occità avans, ou ben in ante de para o rumano înainte, etc.; igualmente avec provén de apud hoc, dans de de intus, etc. O caso límite parece o francés aujourd'hui, noción que se dicía simplemente hodie en latín clásico. O composto aglutinado resultante é redundante, posto que significa «no día de hoxe». Certas linguas conservadoras, mentres tanto, mantiveron adverbios e preposicións simples: o galego con e o rumano cu veñen de cum, igualmente ca en ou în (romanés) son herdados de in. Vese tamén este fenómeno cos termos simples herdados de hodie
Vaise pasar dunha lingua flexional de sintaxe áxil (a orde dos térmos non conta enormemente para o sentido senón principalmente para o estilo e a énfase) a un latín vulgar que empregaba moitas preposicións, nas cales a orde dos termos é fixa: se é posible dicir en latín Petrus Paulum amat ou amat Petrus Paulum ou Paulum Petrus amat ou aínda amat Paulum Petrus para querer dicir que 'Pedro ama en Paulo', isto non é posible nas linguas románicas, que abandonaron máis ou menos rapidamente as declinacións; así, en catalán 'Pere estima en Pau' e 'Pau estima a Pere' teñen un sentido oposto, só a orde dos vocábulos indica quen é suxeito e quen é obxecto.
| latín clásico | francés antigo | francés | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| singular | plural | singular | plural | singular | plural | ||||
| nominativo | murus | muri | caso suxeito | muros | muro | ? | ? | ||
| acusativo | murum | muros | caso obxecto | muro | muros | muro | muros | ||
O romanés, no entanto, conserva un sistema flexional que exerce con tres casos sincréticos: caso directo (nominativo-acusativo), caso oblicuo (xenitivo-dativo) e vocativo. Estes casos distínguense principalmente cando o nome está marcado polo artigo definido. En caso contrario, teñen tendencia a ser confundidos.
Cómpre salientar que, excluíndo o romanés, os tres xéneros, masculino, feminino e neutro, son reducidos a dous pola eliminación do neutro; así, o vocábulo latino folia, nominativo e acusativo neutro plural de folium, «folla», é reinterpretado como un feminino: folla, en francés, baixo a forma feuille, en castelán hoja, en italiano foglia, romanx föglia, valón fouye, portugués folha, occitano fuèlha, etc., todos femininos. Ademais, as linguas románicas desenvolveron un sistema de artigos determinados, descoñecidos en latino clásico. Así, en galego, o e a proveñen respectivamente dos pronomes e adxectivos demostrativos ille e illa; igualmente en italiano para il e a (así como o < illum), en francés para lle e a dos demostratius illum e illa respectivamente, etc. O rumano distínguese para ser a única lingua romànica na cal o artigo vai posposat: om, «home», om-ul, «o home». Os artigos indeterminats, pola súa banda, proveñen simplemente do numeral unus, una (e unum no neutre), que, en latino, poderían servir con este uso.
Finalmente, o sistema do adjetivo é revisado: Mentres que os grados de intensidade eran marcados por sufijos, as linguas romàniques non se servían máis que dun adverbio diante do adjetivo simple, xa sexa magis (que aconteció en més en catalán, mai en occità e en rumano, mais en portugués, más en castelán, etc.) xa sexa plus (più en italiano, plus en francés e en occità, pus en való, plu en romanx, etc.): Así, para dicir máis grande (comparativo de superioridade) en latino clásico era suficiente grandior; en catalán fai falta més grande, en italiano più grande, etc. Igualmente, o superlatiu absoluto o máis grande dicíase grandissimus en latino clásico, pero o mais grande e il più grande en portugués e en italiano.
[editar] Sistema verbal
As conjugacions latinas modificáronse profundamente, principalmente pola creación de tempo compostos: así o noso cantei, francés j'ai chanté, occità ai cantado ou castelán cantei veñen dun habeo cantatu(m) vulgar, que non existe en latino clásico. O uso de verbos auxiliares ser e haber, é notable: o latino xa usaba ser no seu conjugació, pero non de forma tan sistemática como nas linguas romàniques que xeneralizaron o seu uso para crear un xogo completo de formas compostas respondendo ás formas simples. Generalmente as formas compostas marcan o aspecto finalizado da acción.
Un modo novo aparece, o condicional (atestiguado por primeira vez nunha lingua romance na Secuencia de santa Eulàlia / Séquence de sainte Eulalie), construído a partir da infinitiu (ás veces modificado) seguido das desinències da imperfecte: vivir -ia dá viviría en catalán, así vivrais en francés, viuriá en occità, viviría en castelán. A notar algunhas das modificacións da raíz: haber ia > habería e non *haveria. Da mesma xeito, o futuro clásico é abandonado por unha formación comparable á do condicional, é dicir, o infinitiu seguido do verbo haber (ou precedido, como no caso sard): así cantase habeo ("eu teño que cantar") dá cantarei en castelán e catalán, cantarai en occità, je chanterai en francés, etc.
A forma pasiva elimínase a favor dun sistema composto que xa existía en latino (cantatur, "é cantado", en latino clásico convértese en este cantatus, que en latino clásico significa "foi cantado"). Finalmente, algunhas conjugacions irregulares (como a volle en francés "vouloir") son rectificadas, aínda que moitas manteñen o seu carácter irregular nas linguas romàniques, e os verbos deponents deixan de ser utilizados.
[editar] O léxico do latín vulgar
O latino vulgar e o latino clásico non difieren só en aspectos fonològics e fonètics, senón que tamén polo lèxic; as linguas romàniques, de feito, non usan máis que en proporción variable o vocabulari clásico. A miúdo retéñense términos populares, eliminando os propios da lingua máis culta.
Algunhas palabras latinas desapareceron completamente e foron reemplazadas polo seu equivalente popular: cabalo, equus en latino clásico, pero caballus ("rossí"; palabra, quizais, de orixe celta) en latino vulgar. A palabra atópase en todas as linguas romàniques: cheval en francés, caval en occità, cabalo en catalán, fai falta en rumano, cavallo en italiano, tchvå en való, chavagl en romanx, etc.
Doutra banda, se certos términos clásicos desapareceron, non sempre foron reemplazados necesariamente pola mesma palabra en latino vulgar. O término culto para "falar" é loqui en latino clásico, substituído por:
- parabolare (palabra presa da litúrgia cristiá e de orixe grega; literalmente "falar con paràboles"): francés parler, italiano parlare, catalán e occità falar, etc. ;
- fabulara (literalmente: "fabular") : castelán falar, portugués falar, sard faedhàre, etc.
Finalmente, algunhas linguas romàniques continuaron usando as formas clásicas, mentres outras denominadas menos "conservadoras", servíronse das formas vulgares. O exemplo empregado tradicionalmente é o do verbo "comer":
- latino clásico edere: atópase en forma composta e polo tanto menos "nobre" en castelán e portugués comer (de comedere) ;
- latino vulgar manducare (literalmente "masticar"): en francés manger, occità comer, italiano mangiare, catalán comer, ou en rumano mâncar, por exemplo.
[editar] As razóns da diversidad das linguas románicas
A evolución fonètica natural das linguas, á cal o latino naturalmente non escapou, explica en gran parte as importantes diferenzas entre algunhas linguas romàniques. A este proceso tamén se afig a diversidad lèxica do que se denomina latino vulgar: o tamaño do Imperio Romano e a ausencia dunha norma literaria e gramatical resultaron nunha lingua vernacla non fixada.
De forma que cada zona do Imperio utilizou un sabor particular do latino vulgar (deberíase de ata dicir " dos latets vulgares"), como se viu máis arriba, unha lingua preferindo un término para dicir "casa" (latino casa en castelán, catalán, italiano, portugués, rumano) e outra lingua preferindo un término diferente (mansio para o mesmo sentido en francés maison), por exemplo.
A estas dúas razóns se afig a presenza de substrats: linguas faladas inicialmente nunha zona e recobertes doutra, non deixando máis que trazas disperses, tanto no vocabulari como na gramàtica ou na pronunciación na lingua de chegada. Así, o substrat galo en francesa deixa unhas cen oitenta palabras como braies, char ou pico e estaría na orixe do paso do son /un/ (de o ovop) latino a /e/ (de o unne).
Naturalmente, a influencia do galo non se limitou só en Francia: o portugués ou os dialectos da Italia do norte, por exemplo, tomaron algúns términos. Igualmente algúns estudiosos consideran que un idioma que serviu de substrat para as linguas iberoromàniques foi o vasco, que posiblemente aportou ao cambio /f/ ao /h/ ao comezo das palabras en castelán e gascó(o latino harina converteuse en "harina" en castelán e "haria" en gascó), e palabras como "esquerda" en catalán ou "esquerda" en catellà (vasco ezker).
Ou ata o etrusc para o dialecto italiano da Toscana, que lle debería da súa gorgia toscana, é dicir, a pronunciación dos sons /k/ como /h/ (inglés home) ou /
| Linguas románicas con tradición literaria |
|---|
| aragonés | asturiano ou leonés | castelán ou español | catalán | dálmata* | francés | francoprovenzal | galego | italiano | lombardo | occitano | portugués | retorrománico | romanés | sardo |
| * lingua extinguida |
