Baskisch
Van Wikipedia
Dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs. 't Weurt gewaardeerd óm in dit artikel 't Mestreechs aan te hauwe of aan te gaeve welk anger dialek gebroek is.
't Baskisch (Euskara, dialectisch Euskera, Euskuara en Üskera) is 'n taolisolaot wat gesproke weurt door de Baske, die 't Baskeland bewoene, 'n streek in Noord-Spaanje en 't aongrenzend gebeed in Frankriek. De taol is uniek in westelik Europa es neet-Indogermaanse taol. 't Baskisch weurt door ca. 700.000 lui es ierste taol gesproke, dat is e kwart vaan de bevolking vaan Baskeland en get meender es de helf vaan de bevolking vaan 't Baskisch taolgebeed. Mier es 1 miljoen lui spreke de taol evels vleujend. De ISO 639-taolcode is eu in ISO 639-1, en eus of baq in ISO 639-2 en 3.
Inhawd |
[bewirk] Verwantsjappe
Euver 't algemein weurt 't Baskisch gezeen es e taolisolaat (neet: "isolerende taol"), dat wèlt zègke tot me ze mèt gein ander taol kint vereinege tot 'n taolfamilie. 't Baskisch is zeker neet Indogermaans, meh ouch verbindinge mèt de Hamitsch-semitische taole lieke oonwaorsjijnlik. Sommege taolkundege zeuke de verwantsjap mèt de Zuidkaukasische taole wie 't Georgisch; andere meine tot 't 'n euverbliefsel vaan 't Iberisch is, de taol die me op 't Iberisch Sjiereiland spraok ietot de Roemeine dao arriveerde. 't Veurkoume vaan gemeinsjappelike wäörd (Baskisch hiri, Iberisch iri "stad") zouw op 't leste kinne wieze, meh dit kin ouch touwval of oontleining zien. Wel is zeker tot 't Baskisch in de Roemeinsen tied al bestoont.
'n Nui, nog umstreje theorie stèlt tot me veur de koms vaan de Indo-Germane in gans Wes- en Middel-Europa taole heet gesproeke die aon 't Baskisch verwant zien. Dit leit me aof oet geonieme. Dees taol moot al inkel doezende jaore nao de lesten iestied oontstoon zien.
[bewirk] Historie
Wie bove gezag moot de historie vaan 't Baskisch al hendeg wied trökgoon. De ierste Basksiche wäörd zien euvergeleverd in eigenaome op graaf- en votiefstein, bev. andere "vrouw" (identiek mèt 't modèrn Baskisch woord veur vrouw!). Oet de Middeliewe zien woordelieste bekind, veural bestump veur pelgrims vaanoet Fraankriek op weeg nao Santiago de Compostella. Vaanaof de vieftiende en zestiende iew besjik me euver umvangrieke tekste. De echte bleuj vaan gecultiveerd Baskisch kump pas in de twintegste iew, mèt 'n oonderbreking oonder 't rezjiem vaan Francisco Franco, dee 't Baskisch stèrk oonderdrökde.
Dewijl 't aontal sprekers vaan 't Baskisch noets hoeger is gewees es wat 't noe is, tösse de zes- en zevehoonderddoezend, is 't gebeed woerin 't Baskisch gesproke weurt sins de zestiende iew stèrk vermeenderd. Dit kump veurnaomelik door de vereineging vaan Spaanje en 't groet prestiesj wat 't Castiliaans daodoor kraog. Zoe is 't verdwene oet Alava en Navarra en is 't later ouch in en um de stei (wie Bilbao en Biarritz) verdwene. Mèt de opkoms vaan 't Baskisch nationaol bewöszien en 't bijbehurend nationalisme is de Baskische taol de leste jaore in krach touwgenome. Ouch is in 1982 de Spaonse wetgeving väöl vrunteliker geweure tegeneuver minderheidstaole.
[bewirk] Dialekte
Euver de dialekindeiling vaan 't Baskisch besteit gein einstummegheid, meh algemein hèlt me ziech aon de indeiling vaan prins Lowie Lucien Bonaparte oet 1863 (vaan wes nao oos):
- Biskaais
- Gipuzkoaans
- Labourdiens
- Wesnedernavarrees
- Oosnedernavarrees
- Noordoppernavarrees
- Zuidoppernavarrees
- Souletiens
'n Ander indeiling is in 1998 opgestèld door Koldo Zuazo.
't Biskaais en 't Souletiens zien wiedoet de meis aofwiekende dialekte. De Baskische staanderttaol (Euskara Batua) is gebaseerd op 't Gipozkuaans en 't Labourdiens, de twie meis vitaol dialekte. Ze is opgesteld door 't Baskisch taolinstituut, Euskaltzaindia en weurt in de media ummer mie gebruuk in plaots vaan de dialekte.
[bewirk] Karakteristieke
't Baskisch is 'n ergatief taol, dat wèlt zègke tot 't eine naomval heet veur 't subjek in ooneuvergenkelike zinne en 't direk objek (de absolutief), en eine veur 't subjek in euvergenkelike zinne, de ergatief. 't Baskisch is ouch 'n agglutinerende taol, dat wèlt zègke tot grammaticaol betrèkkinge mèt suffixe weure aongegeve; dit is ouch väöl extremer 't geval in 't Baskisch es in beveurbild 't Törks of Hongaars. 't Baskisch kint gein grammaticaol geslach.
