Elfen gemegol
Oddi ar Wicipedia
Elfen cemegol yw sylwedd ni ellir ei dorri i lawr neu ei newid i sylweddau fwy syml trwy unrhyw dull cemegol. Mae elfen wedi ei adeiladu o atomau unigol, ac mewn unrhyw elfen mae gan bob atom yr un nifer o brotonau. Yn aml ddisgrifir elfen fel sylwedd lle mae bob atom yn unfath, ond nid yw hwn yn hollol gywir gan gellir fod isotopau ganddo.
Taflen Cynnwys |
[golygu] Diffiniadau o elfen
Yn wreiddiol diffiniwyd elfen fel unrhyw sylwedd ni ellir ei dorri i lawr i sylwedd arall trwy ddulliau cemegol. Mae hwn o ganlyniad i'r ffaith bod gan yr holl atomau mewn elfen yr un rhif atomig h.y. mae ganddynt yr un nifer o brotonau ynddynt. Mae'r ddifiniad cyntaf yn awr yn un hanesyddol, gan bod gan nifer o elfennau alotropau lle bo'r ddau yn elfennau ond bo modd trawsnewid un i'r llall trwy ddulliau cemegol. Mae esiamplau yn cynnwys alotropau ocsigen, sef ocsigen nwyol (O2) ac oson (O3) a gellir trawsnewid ocsigen i oson gan egni trydanol, a gall radicalau rhydd clorin newid oson yn ôl i ocsigen. Mae'r ail broses yn broblem amgylcheddol fel rhan o ddirywiad yr haen oson.
[golygu] Natur atomig elfen
Mae pob elfen wedi ei hadeiladu o atomau tebyg, neu mewn rhai achosion atomau unfath. Mae gan bob atom mewn elfen yr un nifer o brotonau, ac felly rhoddir iddynt yr un rhif atomig, Z. Mae'r elfennau wedi eu rhestri yn y tabl cyfnodol yn nhrefn eu rhifau atomig, yn dechrau gydag hydrogen (Z=1). Bydd pob atom o elfen yn unfath, oni bai am mhresenoldeb isotopau, sydd yn atomau o'r un elfen sy'n cynnwys nifer wahanol o niwtronau er bod ganddynt yr un nifer o brotonau. Mae nifer o elfennau naturiol yn cynnwys un isotop yn unig, felly mae pob atom o'r elfen yn unfath e.e. fflworin a ffosfforws. Mae rhai elfennau yn cynnwys meintiau sylweddol o nifer o isotopau mewn sampl naturiol o'r elfen e.e. clorin sy'n cynnwys 75% clorin-35 a 25% clorin-37, boron sy'n cynnwys 20% o foron-10 a 80% o foron-11.
[golygu] Yr elfennau
Mae 93 o elfennau yn bodoli yn naturiol ar y ddaear mewn meintiau amrywiol. Maent yn rhedeg o'r elfen ysgafnaf (Hydrogen, Z=1) i elfennau trwm y gyfres actinaidd, fel plwtoniwn (Z = 94). Nid yw pob un yn sefydol, a gall rhai o'r elfennau dadelfennu trwy ymbelydredd i greu elfennau ysgafnach. Creuwyd yr holl elfennau natruriol eraill allan o hydrogen mewn ymasiad niwclear tu fewn i sêr.
Yn awr (2006) mae 116 elfen yn hysbys, gyda'r elfennau ychwanegol yn rhai artiffisial creuwyd gan wyddonwyr trwy ymasiad niwclear tu fewn i beiriannau cyclotron. Trwy saethu atomau o elfennau wahanol at ei gilydd yn agos i fuanedd golau, mae modd i niwclews newydd cael ei greu allan o'r dau niwclews gwreiddiol. Mae'r niwclews newydd yn un trwm i'w gymharu a'r elfennau naturiol felly mae gan yr elfennau hyn rhifau atomig dros 95. Mae'r elfennau hyn yn ansefydlog gydag hanner oesau byrion, felly maent yn dadelfennu'n gyflym.
[golygu] Enwau a symbolau'r elfennau
Mae rhai elfennau wedi eu hadnabod am oes hir ac mae eu henwau felly wedi eu tarddu blynyddoedd hir yn ôl. Esiamplau o'r elfennau adnabuwyd yn gynnar yw copr, aur ac arian. Dros y canrifoedd diwethaf, llwyddodd cemegwyr i arunigo llawer o elfennau ychwanegol, ac fel arfer rhoddir enw i'r elfen gan y cemegydd gwnaeth ei harunigo a'i hadnabod yn elfen. Rhaid i'r enw a'i sillafu cael ei gytuno gan IUPAC (International Union of Pure and Applied Chemistry). Dewisir enw'r elfen am nifer o resymau, yn cynnwys priodweddau'r elfen, tarddiad y sampl sy'n cynnwys yr elfen, rhesymau gwlatgar neu ar ôl gwyddonwyr enwog:
- Clorin ar ôl lliw gwyrdd y nwy.
- Ytriwm, Terbiwm, Yterbiwm ar ôl Yterby, lle ddarganfuwyd y mwyn cyntaf oed yn cynnwys yr elfennau.
- Poloniwm ar ôl gwlad pwyl, mamwlad ei arunigwr, Marie Curie.
- Curiwm ar ôl Pierre a Marie Curie.
Rhoddir symbol cemegol i bob elfen yn ychwanegol at yr enw. MAe pob symbol yn un priflythyren (H, O, N, S), neu briflythyren yn cael ei ddilyn gan llythyren fach (He, Os, Ne, Sb). Defnyddir y symbol er mwyn cadw wybodaeth yn gryno ac i wneud trosgwyddo wybodaeth o un wlad i'r llall ac o un iaith i'r llall yn haws. Yn aml mae'r symbol yn seiliedig ar enw'r elfen, ond yr enw lladin yw'r sail am nifer ohonynt. Rhestrir yr ugain elfen syntaf yma.
- H am Hydrogen
- He am Heliwm
- Li am Lithiwm
- Be am Beryliwm
- B am Boron
- C am Carbon
- N am Nitrogen
- O am Ocsigen
- F am Fflworin, or enw saesneg 'fluorine'.
- Ne am Neon
- Na am Sodiwm, or enw lladin 'natriwm'.
- Mg am Magnesiwm
- Al am Alwminiwm
- Si am Silicon
- P am Ffosfforws, or enw saesneg 'phophorous'
- S am Sylffwr
- Cl am Clorin
- Ar am Argon
- K am Potasiwm, or enw lladin 'kaliwm'.
- Ca am Calsiwm
