Berlyn

Ut Wikipedy

Berlyn

Lokaasje yn Dútslân en Jeropa

	Tiid sône : UTC +1/Simmer UTC +2
Flagge	Wapen

Basis ynformaasje
Gebiet	891.82 km² Stêd
	5,370 km² Stêdekloft
Populaasje	3,399,511 (06/2006)
	3,675,000 Stêd
	4,262,480 Stêdekloft
Tal ynwenners km²	3,812
seenifo	34 - 115 m
Regear
NUTS-Koade	DE3
Lân	Dútslân
Dielsteat	Berlyn
Administratife yndieling	12 distrikten (Bezirke)
Boargemaster	Klaus Wowereit sûnt 2001
Politike partijen	SPD / Linkspartei
Webside	www.berlin.de

Berlyn (Dútsk: Berlin) is de haadstêd fan Dútslân en fan de stêdsteat en dielsteat Berlyn. It is de grutste stêd fan it lân mei likernôch 3,4 miljoen ynwenners. Berlyn is ek ien fan de grienste stêden yn Jeropa: 18% fan Berlyn bestiet út natoer en parken en 7% út marren, rivieren en kanalen.

De stêd leit oan de rivier de Spree en om de stêdsteat hinne leit de dielsteat Brandenboarch, dêr't Berlyn yn 1920 troch de Groß-Berlin-Gesetz fan ôfskieden waard.

[bewurkje seksje] Skiednis

[bewurkje seksje] Foar de Wrâldkrigen

It gebiet om Berlyn hinne wurdt sûnt de âldheid bewenne. Om 1200 hinne wiene der twa stêden oan de rivier, Cölln en Berlyn. It is net bekend wannear hja krekt stedsrjochten krigen hawwe, mar foar Berlyn wurde de stêdsrjochten neamd yn 1251 en foar Cölln yn 1261. Yn 1307 hawwe de twa mienskippen besletten de plakken gear te foegjen. Yn 1400 hiene de plakken mei-inoar likernôch 8.000 ynwenners.

Fan 1319 ôf waard der lang en bloedich striiden om it gebiet Brandenboarch troch ferskate foarstenhûzen. Yn 1411 freege de befolking help fan de keizer fan it Hillige Roomske Ryk. Yn 1415 waard Frederik fan Hohenzollern troch Rome beneame ta karfoarst fan Brandenboarch; dit wie it begjin fan de 500-jierige hearskippij troch de Hohenzollern-dynasty. Karfoarst Frederik III krige de titel yn 1688, yn 1701 hat er Brandenboarch ta keninkryk ferklearre en tenei hjitte er Frederik I van Prusen.

Op 18 jannewaris 1871 ropte Otto von Bismarck it Dútske Keizerryk út mei as haadstêd Berlyn. De rappe ekonoamyske waakst dy't besibbe wie mei de Dútske yndustralisaasje, hat der oan de ein fan de njoggentsjinde ieu foar soarge dat de stêdske befolking in rappe waakst trochmakke.

[bewurkje seksje] Ynterbellum

Efter de ein fan de Earste Wrâldkriich waard yn 1918 yn Berlyn de Weimarrepublyk útroppen. Yn 1920 wiene ferskate stêden en gebieden om Berlyn hinne anneksearre neffens it Groß-Berlin-Gesetz, dat in stadgemeente Berlyn foarme dy't net langer in part fan Brandenboarch wie. It nije Grut-Berlyn hie doe likernôch 4 miljoen ynwenners.

Nei it ta de macht gripen troch de nasjonaal-sosjalisten yn 1933 waard Berlyn de haadstêd fan it Tredde Ryk. De nazi's brûkten yn 1936 de Olympysk Spullen fan Berlyn foar propeganda. Ek wiene de nasjonaal-sosjalisten fan doel Berlyn ta Germaanske wrâldhaadstêd fan it Germaanske Ryk om te bouwen. Dy plannen binne troch it útbrekken fan de Twadde Wrâldkriich net útfierd.

[bewurkje seksje] De dielde stêd

Yn april 1945 foel it Sowjetleger Berlyn binnen. Strjitte nei strjitte moast op 'e nazi's feroere wurde. Tsientûzenen soldaten en boargers ferstoaren. Adolf Hitler die himsels op 30 april 1945 tekoart yn in bunker ûnder Berlyn. In pear dagen letter waard de kaputilaasje fan Dútslân tekene.

Berlyn waard nei de Twadde Wrâldkriich beset troch alliearde legers fan Frankryk, Grut-Brittanje, de Feriene Steaten en de Sowjetuny. By de Konferinsje fan Potsdam yn 1945 waard Berlyn, lykas oare parten yn Dútslân, yn fjouwer sektoaren opdiele: in Sowjetsektor, in Amerikaanske sektor, in Britske sektor en in Frânske sektor. Rap nei de ferdieling begûnen Frânske, Britske en Amerikaanske sektor gear te wurkjen, mar de Sowjetsektor bleau strikt ôfskieden. Sa waard Berlyn it middelpunt yn de Kâlde Kriich.

De Sowjetautoriteiten seagen de gearwurking sûnder de Sowjetsektor as it ferbrekken fan it ferdrach fan Potsdam en reagearre op 24 juny 1948 mei it blokkearren fan de oare sektoaren, faaks mei it doel de gânse stêd te anneksearjen. It wie foar de minsken út de oare sektoaren ferbean troch de Sowjetsektor te reizigjen. Om't dy oare sektoaren as in eilân yn de Sowjetsektor fan Dútslân leinen, wie it net mooglik dy sektoaren oer it lân fan goederen te foarsjen. De Feriene Steaten, Frankryk en Grut-Brittanje besleaten doe in loftbrêge yn te stelle: Mei fleanmasinen kamen de goederen te plak. Op 12 maaie 1949 waard de blokkaasje opheft.

Yn maaie 1949 waard de Bûnsrepublyk Dútslân (BRD) stifte, mei fanwege de blokkade fan Berlyn de stêd Bonn as tydlike haadstêd. Yn reaksje waard yn oktober de Dútske Demokratyske Republyk (DDR) stifte. Dy Dútske Demokratyske Repúblyk, East-Dútslân krige in kommunistysk regear en de Sowjetsektor waard as East-Berlyn dêrfan de haadstêd. De trije oare sektoaren krigen in westersk bestjoer. De trije oare sektoaren foarmen mei-inoar West-Berlyn.

Berlynske Muorre

Hieltyd mear DDR-boargers flechten nei West-Berlyn. Om dizze flechtelingenstream te stopjen kamen de East-Berlynske autoriteiten ta it beslút yn 1961 om West-Berlyn hinne in grinsôfsetting te bouwen. Yn de nacht fan 13 augustus 1961 waard der in grins om West-Berlyn bout. Al gau wie it stektried net foldwaande, en waard út ein set mei de bou fan in muorre, de Berlynske Muorre. Eltsenien dy't dochs besocht fan East-Berlyn nei West-Berlyn te flechtsjen, waard delsketten. Op dy wize waard West-Berlyn feitlik in eksklave fan West-Dútslân yn East-Dútslân.

[bewurkje seksje] Werferiening

Troch politike feroarings yn 1989, waard op 9 novimber 1989 de grins tusken East- en West-Berlyn iepene. Op 3 oktober 1990 waard East-Dútslân offisjeel tafoege oan de Dútske Demokratyske Republyk. Berlyn waard de haadstêd fan it nije Dútslân. Yn 1991 waard it útstel oannaam it regear wer nei Berlyn te ferhúzjen, wat yn 2000 foleinige waard.

[bewurkje seksje] Geografy en klimaat

Mei in oerflak fan 891,82 km², wêrfan 19 prosint boskgebiet en 6,7 persint wetter, is Berlyn ien fan de grutste stêden op 'e wrâld. Om dy tichtbefolke stêdskearn leit in foarstêdgebiet mei in lanlik karakter. Grutte marren lykas de Havel, de Wannsee en de Müggelsee binne in part fan de stêdekloft. De stêd leit yn in gebiet mei kontinintale temperatueren; waarme simmers en tuskenbeiden winters. De gemiddelde jierlikse temperatuer is 9,1°C en der binne 2.135 sinneoeren yn it jier (2003).

Gemiddelden	Jan.	Feb.	Mar.	Apr.	Maa.	Jun.	Jul.	Aug.	Sep.	Okt.	Nov.	Des.
Maksimale deistige temperatuer (°C)	2,9	4,2	8,5	13,2	18,9	21,6	23,7	23,6	18,8	13,4	7,1	4,4
Minimale deistige temperatuer (°C)	−1,9	−1,5	−1,3	4,2	9,0	12,3	14,3	14,1	10,6	6,4	2,2	−0,4
Reinfal yn (mm)	42,3	33,3	40,5	37,1	53,8	68,7	55,5	58,2	45,1	37,3	43,6	55,3
Reindagen	10,0	8,0	9,1	7,8	8,9	9,8	8,4	7,9	7,8	7,6	9,6	11,4

[bewurkje seksje] Demografy

Treptower Park

Fan de likernôch 3,4 miljoen ynwenners is 52,9 prosint froulik en 48,8 prosint manlik. 5 prosint fan de ynwenners is jonger as 6 jier; 10,4 prosint is tusken de 6 en 18 jier âld; 41,4 prosint is tusken de 18 en 45 jier; 26,6 prosint is tusken de 45 en de 65 jier; en 16,6 prosint is oer de 65.

Yn 2005 wiene der 29.446 sûne poppen berne en 31.792 minsken ferstoarn 115.267 minsken hawwe harren yn Berlyn fêstige; wylst 113.581 minsken de stêd ferlitten ha.

De grutste religys wie neffens amtlike gegevens yn (2004): 756.800 (22 prosint) Luteraansk, 307.000 (9 prosint) Roamsk-Katolyk, 210.000 (6 prosint) Moslim, 90.000 oare Kristlike tsjerken, 12.000 Joaden, 6.500 Bûdisten. 60 prosint hie gjin religy.

Der wenje mear as 460.000 bûtenlanners út 185 lannen yn 'e stêd: likernôch 117.700 Turken, 40.800 Poalen, 24.800 Servjers, 14.000 Russen, 13.800 Italjaners, 12.600 Amerikanen, 11.500 Frânsen, 11.500 Kroaten, 11.300 Fietnamezen, 10.400 Bosnjers, 10.100 Griken, 9.200 Britten, 8.400 Eastenrikers, 7.900 Libanezen, 5.900 Tay, 5.800 Spanjerts en 5.600 Sinezen. Der binne likernôch 200.000 net registrearre flechtelingen. De wurkleazens by de bûtenlanners is 41,5 prosint.

[bewurkje seksje] Polityk

Berlyn is, lykas Hamburch en Bremen, in dielsteat (Bundesland) op himsels. It regear wurdt foarme troch de senaat, dy't in Regierender Bürgermeister en acht senatoaren hat. De leden fan it regear wurde keazen troch it parlemint fan Berlyn, it Abgeordnetenhaus. De sit fan de boargemaster en de senaat is it Rotes Rathaus tichtby de Alexanderplatz.

Elts district hat in eigen boargemaster (Bezirksbürgermeister). De boargemasters fan de distrikten foarmje de Rat der Bürgermeister, wêr de Regierender Bürgermeister foarsitter fan is. De ried jout advys oan de senaat.

By de bestjoerlike weryndieling fan 1 jannewaris 2001 wie it in oantal distrikten (Verwaltungsbezirke) werombracht fan 23 nei 12. De 12 hjoeddeistiche distrikten binne: