Earste Wrâldkriich

Ut Wikipedy

Earste Wrâldkriich
Dielnimmende lannen. De geallieerden yn it blau, de sintralen yn it swart.
Detailkaart fan Jeropa. De alliearden yn it grien, de sintrale mogendheden yn it roze en de neutrale lannen yn it giel.
Datum	1914-1918
Stee	Wrâldwiid
Oanliedings	Frânske wrok nei de ferlerne Frânsk-Duitse Oarloch en it derby hearrende ferlies fan Elzas-Lotharingen. Ferdraggen dy’t in ‘sniebaleffekt’ feroarsaken. De moardoanslach op de Eastenrykske kroanprins Frans Ferdinand.
Machtsferhâldings
Belangrykste Alliearden	Britske Ryk Frankryk Itaalje Russyske Ryk Feriene Steaten
Belangrykste Alliearden	Militêre Slachtoffers: 5 miljoen
Sintralen	Bulgarije Dútske Keizerryk Eastenryk-Hongarije Ottomaanske Ryk
Sintralen	Militêre Slachtoffers: 4 miljoen
Gefolchen	Oerwinning fan de Alliearden. Eastenryk-Hongarije, Dútslân, Ruslân en it Ottomaanske Ryk, dy’t in monargy hienen, waarden republiken. Eastenryk-Hongarije en it Osmaanske Ryk foelen útinoar, sa ûntstienen der nije steaten yn East-Jeropa en it Midden-Easten. Ruslân en Dútslân ferlearen ek grûngebiet, ûnder mear t.b.f de nije steat Poalen. Oprjochting fan it Folkebûn. Yndirekt Utbrekken fan de Oktoberrevolúsje mei it ûntstean fan de Sovjet-Uny. It útbrekken fan de Twadde Wrâldkriich Hjoeddeiske problemen yn it Midden-Easten. Hjoeddeiske problemen op de Balkan.

De Earste Wrâldkriich (1914 - 1918) wie in kriich om it machtlykwicht yn gâns Jeropa.

[bewurkje seksje] Fronten

De Earste Wrâldkriich waard útfochten op de fronten:

De Balkan: Eastenryk tsjin Servje;
Itaalje, Isonzo, Brennerpas: Dútslân en Eastenryk tsjinoer Italjaanske, Britske en Frânske ienheden;
Palestina, Gaza, Syrje, Jeruzalem, Egypte, Suezkanaal: Turken tsjin Britske troepen;
Mesopotaamje en de woastinen fan Irak en Araabje: hjir fochten Turkske ienheden tsjinoer Britske en Yndyske troepen ûnder lieding fan û.o. de legindaryske Lawrence of Arabia;
It Eastfront: fan de Baltyske See (Estlân, Letlân, Poalen) ôf oant de Swarte See (Turkije) Dútslân-Eastenryk-Pruisen-Hongarije tsjinoer Ruslân. Ruslân slút frede nei de Oktoberrevolúsje;
Turkije, Dardanellen, skiereilân Gallipoli: Turken tsjinoer Austraaljers en Nij Seelanners tegearre mei Britske en in lytser tal Frânske troepen;
De Dútske koloanjes yn Afrika (Tanzania, Rwanda en Burundy) wienen net by steat om folle ferset te bieden oan Frânske, Britske en Súd-Afrikaanske troepen;
De Dútske gebieten yn Sina en de grutte Oseaan waarden binnenfallen troch de Japanske, Britske en Australyske legers;
Op see: de Kaiserliche Marine waard troch de Dútske keizer Willem II yn de havens holden, útsein fan de Slach by de Doggersbank yn 1915 en de Seeslach bij Jutlân yn 1916. Nei de twadde seeslach jout Willem it befel ta weromlûken hoewol’t de Dútske ferliezen heal sa grut wiene as de Ingelske. Hjirmei joech hy de seehearskippij oan Grut-Brittanje. Belangrike details: Grut-Brittanje krige yn de oarloch in protte ekonomyske en humanitêre help fanút it neutrale USA. Nei ôfkundiging fan in 'folsleine' dûkboatoarloch troch Dútslân tsjinoer de fijân en de neutralen, en de ûndergong fan inkele Amerikaanske passazjiersskippen, waard ek de USA yn it konflikt belutsen op 6 april 1917. Pas in jier letter, yn de maaitiid fan 1918, kamen der werklik Amerikaanske troepen op Jeropeeske grûn. De grutte kanonnen út de Dútske oarlochsskippen waarden oerbrocht nei it westfront en de Belgyske kust^[1], wêr’t se betsjinne waarden troch Dútsers, dy’t op see nutteleas wurden wiene;
It Westfront: fan Nieuwpoort yn Belgje oant Bazel (Bazel in Switserlân: Grut-Brittanje, mei troepen út it hiele Gemienebest lykas Ierlân, Kanada, Austraalje, Nij-Seelân, Pakistan, Yndia,Súd-Afrika, ensfh., Frankryk oanfold mei troepen út Frânske koloanjes út Noard- en Midden-Afrika en Aazje en Belgje mei in oanfolling fan Kongoleeske soldaten, tsjinoer Dútslân-Eastenryk-Pruisen.

It bekendste en wichtichste front strekt him út fan de Belgyske dunen yn Nieuwpoort en De Panne oant de Frânsk-Switserske grins yn Bazel. De kuststrook waard ferdigene oan Belgyske side, fan Nieuwpoort fierder nei it suden by De Panne lâns oan de Frânske kusten ta. Oan Dútske side, fan Nieuwpoort nei it noarden oant Seelân en de Nederlânske grins ta. De Nederlânske grins wie fjider folslein ôfsletten mei ûnder stroom setten stikeltried oant yn de buert fan Venlo. Nederlân wie yn de oarloch neutraal en ûnbeset.

[bewurkje seksje] Skaaimerken

Belangrike kenmerken fan dizze oarloch wiene:

de rinfuorgenoarloch, wêrby’t stellings allinnich mei grutte ferliezen oan minskelibbens en materieel ferovere waarden.
de ynset fan wapens dy’t de oarloch in nij oansjen jaan soene, lykas gemyske wapens, tanks, swiere houwitsers, en dûkboaten.
it brûken fan fleantugen.

Dêrby makke de ûnfrede ûnder de Dútsers oer de ôfrin fan de oarloch (twongen herstelbetellings en slimme beheining fan de legermacht) de aspiraasjes fan Adolf Hitler en syn nazypartij, wat úteinlik mei de oanlieding wie ta de Twadde Wrâldkriich.

[bewurkje seksje] Oarsaken

De casus belli foar de oarloch wie de moard op Frans Ferdinand, troanopfolger fan Eastenryk-Hongarije, en syn frou Sophie Chotek yn Sarajevo troch de Servyske nasjonalist Gavrilo Princip. De werklike oarsaken leinen lykwols djipper.

[bewurkje seksje] It machtslykwicht

Frânske soldaat op de útsjoch, 1917

Yn it begjin fan de 20e ieu bestie yn Jeropa in wankel machtslykwicht dat troch in oantal foarfallen ûndermine waard:

It Britske regear besleat om by in Frânsk-Russysk bûngenoatskip oan te sluten. Dat beslút waard stipe troch de eangst dat Dútslân troch syn fleatútwreiding de Britske oermacht op see teneat dwaan koe. Dútslân seach him hjirtroch as slachtoffer fan in tsjin him rjochte gearspanning;
Dêrop folgen Dútske en Eastenryksk-Hongaarske útdagings oan de Ingelsk-Frânske- Russyske 'Triple Entente';
De Dútsers makken har soargen oer it rappe Russyske herstel nei de nederlaach tsjin Japan yn 1905 en de dêrop folgjende revolúsjonêre ûnrêst;
Tagelyk bloeiden yn de Balkansteaten krêftige nasjonalistyske ambysjes op wêrby’t men diplomatike stipe socht yn oan de iene kant Berlyn en Wenen en oan de oare kant Sint-Petersburg. De Pan-Slavisten woenen Russyske stipe foar de Slavyske folken ûnder Eastenrykske hearskippij. In gebieten as Sloveenje, Sileezje en Bohemen ûntstie in een sterk Slavysk-nasjonalistysk bewustwêzen, wat op syn bar eangst en fijânskip by de Dútsers oprôp. De earste pan-Germaanske en antisemityske bewegingen stutsen de kop op (it sie fan it nasjonaal-sosjalisme waard dus al yn de 19e ieu siedde);
Der ûntstie in tsjinréaksje op de Ferljochting fan de 19e ieu. Oarloch waard troch nasjonalisten, sosjaal-darwinisten, militêren en oare groepen sjoen as "suvering". Troch oarloch soe de sterkste kultuer (de eigen) oerwinne, en soenen "syktes" as feminisme, homoseksualiteit en frijmitselderij útband wurde. Oarloch waard troch guon dus as remeedzje tsjin maatskiplike kwalen sjoen;
Yn tsjinstelling ta Frankryk en Grut-Brittanje hie Dútslân kwalik koloanjes, wat liede ta in gefoelich prestiizjeferlies. Ynvestearrings yn de koloanjes smieten net daliks in protte winst op, mar neffens de doe hearskjende opfettings yn Dútslân lei it grutte foardiel yn de behearsking fan de hannelsstreamen en de privilegisearre tagong ta grûnstoffen en ôfsetmerken. De Dútsers sels seagen it as in "efterstân". Dútslân wie de letkommer, oan wa’t gjin "plak ûnder de sinne" gund waard;
Dútslân hie it sterkste lânleger fan’e wrâld; algemien hienen de Dútsers de oertsjûging dat in mooglike oarloch wol yn in Dútske oerwinning einigje moast. De measte nasjonalistyske groepearings hoopten dêrom op in konflikt en ek oaren dy’t dêr net op út wienen, fielden meastal net de needsaak in oarloch abslút te foarkommen;
Frankryk socht in kâns op revanche om it yn 1870 ferlerne Elzas-Lotharingen op Dútslân werom te feroverjen;
De ferskillende bûngenoatskippen wienen net sterk, earder swak te neamen. En Dútslân én Ruslân, de sterkere partijen, lieten harren liede troch harren respektyflike swakkere bûngenoaten Eastenryk en Servje út eangst harren te ferliezen;
Mobilisaasjes wienen kwalik werom te draaien. Troch de minne kommunikaasje wie de militêre planning tige rigide, en "elke dei wachtsjen betsjutte 15 kilometer gebietsferlies". Hjirtroch gie it inisjatyf fan de politisy oer nei de militêren;
Hjirmei kaam it kiezen foar oanfallen tichterby. De earste klap wie ommers in daalder wurdich;
Eastenryk-Hongarije wie slim ferswakke. De Dûbelmonargy wie troch Itaalje en Prusen fernedere, wie troch de Ausgleich fan 1868 hast yn twaën splitst, en socht kompensaasje fia de Balkan. De anneksaasje fan Bosnië-Herzegovina yn 1908 wie hjir in foarbyld fan. In maklike oerwinning op Servje soe bewize dat Eastenrijk-Hongarije noch altyt in grutte mogendheid wie;
Bulgarije en Turkije fielden harren nei de Balkanoarloggen bot fernedere en tekoart dien. Elke kâns om mei Servje, Roemeenje, Grikelân en (foar Turkije) eventueel Ruslân ôf te rekkenjen wie fan herte wolkom. It wie ek in kwestje fan, lykas Itaalje en Roemeenje, mei de meastbiedende side mei te gean. Dit droech by oan in útwreiding fan de oarloch.

[bewurkje seksje] Jeropeeske dominânsje

It lemieren fan de dei yn de Tredde Slach om Ieper (12 oktober 1917)

It Ottomaanske ryk keas yn de earste wrâldkriich de kant van Dútslân, Eastenryk-Hongarije en Itaalje yn de Triple alliantie. Dit wie foar it Ottomaanske ryk in fatale kar. De Britten seagen fan it begjin ôf al it Ottomaanske ryk as de swakke keat fan de alliânsje. Yn 1915 probearren de Ingelsken om’e nocht in direkte oanfal op it Ottomaanske Ryk te dwaan. Omdat dizze mislearre wie, besochten de Ingelsken op in soad oare manieren de Turken út de oarloch te stjitten. Ien fan dy manieren wie it opstoken fan in revolúsje yn it Ottomaanske ryk. Hjirfoar waard it Arabysk nasjonalisme ekstra oanwakkere. De Arabieren libben nammentlik ûngefear 400 jier sûnder problemen ûnder Ottomaanske ûnderdrukking, Tot de jonge Turken dy’t oan’e macht kommen wienen it ieuwenâlde rezjym oanpasse woene oan de Turkske noarmen en wearden. De Britten fûnen hjiryn in bûngenoat yn Sharif Hussein Ibn Ali, de sharif fan Mekka. In soad tige leauwige moslims leauwe dat hy echte erfgenamt fan de profeet Mohammed is. Dit liede ta in Arabyske opstân tsjin de Ottomaanske hearskippij, mei as gefolch de Arabyske ûnôfhinklikheid.

Doe’t it Ottomaanske ryk fallen wie, fielden de Arabieren harren ferret, dûbeld ferret. Net allinnich hienen de Ingelsken it Sykes Picot ferdrach ôfsluten. Hjiryn hienen Frankryk en Ingelân ôfsprutsen it Midden Easten ûnder Britsk-Frânsk mandaat te stellen. Boppedat hienen de Britten it sionisme oanpuonne troch yn de Balfour-declaration de joaden in eigen steat te beloovjen yn it hjoeddeiske Palestina. Eartiids wie dit lân it hillige Israël foar de Joaden. Yn dy tiid waard it lân troch in soad Arabieren bewenne. De Arabieren rôpen in ûnôfhinklike steat út yn Damaskus. De Arabieren koenen lykwols net lang tsjin de sterkere Jeropeanen stânhâlde. De Britten en Frânsken namen dus op dit moment de kontrole oer it Midden Easten oer en fierden in weryndieling troch dy’t harren it beste útkaam.

Syrje waard dus ûnder direkt Frânsk mandaat steld. De kristlike dielen fan Syrje, dy’t oan de kust leinen, waarden ôfsplitst, en waarden omdoopt ta de steat Libanon. Irak en Palestina waarden dus ûnder Ingelsk mandaat steld. Irak krige in nije kening, nammentlik, de soan fan Sharif Hussein, Faisal. Palestina waard yn twaën dield. De eastkant waard omdoopt ta Transjordaanje, hjir kaam ek in soan fan Sharif Hussein oan de macht, Abdullah. De Westkant waard ûnder direkt Britsk gesach steld. Dit lân wie it beloofde lân foar de Joaden, sadat se einliks in eigen steat stiftsje koenen. Troch in hantlanger fan de Britten, Ibn Saoed, waard ek in nije steat oprjochte, nammentlik it keninkryk Saoedy-Araabje.

Tagelyk hie de fal fan it Ottomaanske ryk derfoar soarge dat Kemal Atatürk stikje by bytsje mear ynfloed krige. Hy sette in programma fan modernisaasje en sekularisaasje op. Hy die ôfstân fan it Kalifaat, en hy wie foar de emansipaasje fan de frou. Hy besocht der ek foar te soargjen dat de minsken harren mear westersk klaaien gienen. Hy fûn it trouwens ek belangryk dat der mear Turksk praten waard ynstee fan Arabysk. Neidat it Ottomaanske ryk fallen wie, bleau Turkije derop trochhammerjen in diel fan Jeropa te wêzen, en dat it dêrtroch dus ôfstân dien hie om in diel fan it Midden-Easten te wêzen.

In oar kearpunt yn de skiednis fan it Midden-Easten is de ûntdekking fan oalje yn Perzië, Saoedy-Araabje, Lybje en Algerije. It kaam derop del dat der yn it Midden-Easten de grutste foarrie maklik tagonklike rûge oalje lei, wat yn de 20e ieu de wichtichste grûnstof wie foar de yndustry. Hoewol’t it westen hast alle oalje eksportearje liet foar de opkommende auto-yndustry, en oare yndustyële ûntwikkelingen. Hjirtroch waarden de Arabyske keningen en emiraten ferskuorrende ryk. Dit soarge derfoar dat, at se oan’e macht bliuwe woenen, se der belang by hienen de westerske hegemony te behâlden.

Yn de jierren ’20 en ’30 wienen Egypte, Irak en Syrje op wei nei ûnôfhinklikens. Hoewol’t Ingelân en Frankryk se net offisjeel ûnôfhinklik ferklearre hie, waard dit harren wol twongen nei de twadde wrâldkriich. Yn Palestina soargen de konflikten tusken Arabysk nasjonalisme en Sionisme foar in sitewaasje dy’t de Ingelsken net ferhelpe koenen en ek koenen se haren hannen der net fan ôflûke. Ek de opkomst fan Adolf Hitler yn Dútslân soarge derfoar dat party Joaden stribben nei it hawwen fan in eigen steat yn Palestina. Dit soarge foar in soad alteraasje yn de Arabyske hoeke.

[bewurkje seksje] Moard op Frans Ferdinand fan Eastenryk

"Es ist nichts, es ist nichts" wienen de wurden fan Frans Ferdinand neidat hy delsketten wie. De prins fan Eastenryk-Hongarije hie wolris flaters makke mar hie selden slimmer de planke misslein doe’t hy dizze wurden bliedend en stjerrend yn syn auto útspruts.

De publike opynje yn Jeropa keas de kant fan Wenen. Sels de Russen lutsen harren hannen walgjend fan de Servjers ôf, dy’t nei de grouwélige keniningsmoard op de Servyske kening Alexander en keninginne Draga yn 1903 al in minne namme hienen. De oanslach like yn earste ynstânsje mei in sisser ôf te rinnen, Eastenryk like net te reagearjen. De saak waard ôfdien as in ynsidint feroarsake troch in pear jonge hjithollen.

Yn Wenen waard lykwols gniisd: libben wie de prins foar it hof in lestpost west, mar syn dea soe in ideaal ekskús wêze om Servje oan te pakken. Na him fan Dútske stipe fersekere te hawwen (de blanko cheque) stelde Eastenryk op 23 july 1914 (hast in moanne nei de moard) in ultimatum (it July-Ultimatum) oan Servje. Dit ultimatum easke koartwei dat de saak oant de boaiem útsocht wurde waard. Hjirfoar moast Servje him in djipgeande ynbrek op de sûvereiniteit oer syn kant gean litte, ûnder mear troch it tallitten fan Eastenrykske plysjebeämten. Servje stimde mei alle easken yn, op ien nei, wêrnei’t Eastenryk de saak op skerp sette en mei oarloch drige.

[bewurkje seksje] It ferrin fan de oarloch

1914 Wie in prachtich jier. Mar oan de hoven, yn de kânselarijen en de regearingsgebouwen en op de militêre haadkertieren fan de Jeropeeske grutmachten seach mannichien de net te kearen katastrofe tichteby kommen. Benammen sûnt op 28 juny de Eastenrykske aartshartoch Frans Ferdinand fermoarde wie troch de Servjer Gavrilo Princip. De Donau-monargy Eastenryk-Hongarije wist him stipe troch it machtige Dútske keizerryk en seach einlik in oanlieding om Servje te anneksearjen. Dútslân sil syn bûngenoatskiplike ferplichtings neikomme, skreaun de Dútske parse. En: Ruslân kin yn it Eastenryks-Servyske konflikt met wurkleas tasjen, hiet it yn Sint-Petersburg. Op’t lêst hie Ruslân Servje ommers twa kear earder sitte litten. Op 28 july ferklearre Eastenryk-Hongarije de oarloch oan Servje. In dei letter bombardearden de legers fan de dûbelmonargy Belgrado. De oarloch wie net mear te kearen.

[bewurkje seksje] Sniebaleffekt

It 'sniebaleffekt’ yn koart bestek: Op 30 juny mobilisearre Ruslân, beskermer fan Servje. In dei letter folge op in Dútsk ultimatum om dy mobilisaasje yn te lûken gjin antwurd út Sint-Petersburch, wêrnei’t Dútslân daliks de mobilisaasje ôfkundige en op 1 augustus Ruslân de oarloch ferklearre. Dat wie de oanlieding foar Ruslâns bûngenoat tsjin Dútsklân, Frankryk, om ek te mobilisearjen. Dútslân ferklearre Frankryk de oarloch en begûn mei it útfieren fan it Von Schlieffenplan – it wie yntiden 3 augustus. De opmars troch Belgje wie de dan wer de casus belli dy't Grut-Brittanje, dat ferklearre hie dat it boarch stie foar de neutraliteit fan Belgje, brûke koe doe't it besletten hie dat it foar de Britske ekonomy better wie om Dútsklân tsjin te wurkjen. Yn ien wike tiids wienen hast alle Jeropeeske grutmachten mei inoar yn oarloch.

[bewurkje seksje] Belgyske flechtlingen

Nei de Dútske ynfal flechtsje miljoenen Belgen. Hûnderttûzenen gienen oer Oostende en Zeebrugge nei Ingelân. Likefolle lutsen fierder nei Frankryk. Mear as 1 miljoen flechtlingen gienen nei Nederlân. Under dizze flechtlingen wienen ek in 35.000 militêren, dy’t ynterneard waarden. Tûzenen “motivearden” fan harren soenen ûntsnappe om fia Grut-Brittanje en Frankryk op’en nij mei te fjochtsjen yn de oarloch.

It grutste diel fan de boargerflechtlingen kaam foar de ein fan it jier wer thús. Mear as 100.000 Belgen bleaunen lykwols yn Nederlân. Fan dizze groep waarden dejingen dy’t net foar harsels soargje koenen (ûngefear 20.000) ûnderbrocht yn flechtoarden yn Gouda, Uden, Nunspeet en Ede dy’t ûnder tafersjoch stienen fan de Nederlânske oerheid, en wêr’t de Belgen oan de ein fan de oarloch ta yn goede omstannichheden húsfeste waarden. Ynspeksjes fan it yntenasjonale Reade Krús fan Switserlân,hawwe dit meardere kearen útwiisd.

De flechtlingen yn Grut-Brittanje stiften werklik hiele Belgyske koloanjes mei oalles der op en der oan. Typearjend binne de katolike tsjerken en mienskippen yn in oer it generaal protestantsk lân. Folle tûzenen Belgyske bern sille harren earste of plechtige kommuny yn Grut-Brittanje dwaan. It Belgyske libben gie dêr gewoan troch. De flechte Belgen dy’t net nei it front moasten, gienen oan it wurk yn harren gastlân.

Yn it hiele Britske Ryk en in in bulte neutrale lannen waarden ynsamlings hâlden om de earme Belgen te helpen. Frouljusorganisaasjes yn Austraalje, Nij-Seelân en Kanada samlen jild yn foar de Belgen. Se bakten keek dy’t se op’e merk ferkochten, wylst harren manlju en soannen by boskjes sneuvelen yn Flaanderen.

De neutrale Skandinavyske lannen dienen itselde, krektas de Noard- en Súd-Amerikanen. De Deenske regearing bygelyks, betelle alle kosten foar ien fan de flechtlingenkampen yn Nederlân.

Nei de oarloch sille de meast foaroansteande universiteiten noch in grutte ynsamling hâlde, om de universiteitsbibliotheek fan Leuven wer op te bouwen. Yn maaie 1940 dienen de Dútsers spitigernôch harren ferneatigjende wurk nochris oer.

[bewurkje seksje] Poor little, brave Belgium. Earm,lyts,dapper Belgje

Belgje hâlde him oan de ôfspraak om neutraal te bliuwen en de Dútsers net troch te litten.

Op 25 augustus hawwe Dútske troepen, by in strafekspedysje tsjin de stêd Leuven, 218 boargers fermoarde en de stêd foar in part platbaarnd. Fan de likernôch seistûzen huzen binne der 2117 yn de jiske lein. De universiteitsbibleteek is ek opbrând. In kwart miljoen boeken, wêrûnder tûzenen ûnferfangbere midsieuske manuskripten giene ferlern.

De Dútsers beslisten ta de ôfgryslike represaille neidat se, nei eigen sizzen, troch boargers besketten waarden. Mar om grouwélige ferjildingsmaatregels goed te praten hiene se al earder dit argumint oanfierd. Yn totaal binne by de ferovering fan Belgje mear mear as 5000 boargers fermoarde, wêrûnder froulju en bern. It is dan ek te begripen dat de Britske propaganda oan de Dutske wredens in fette klobbe hie. De Dútsers waarden foarsteld as “Hunnen mei pinhelmen”, barbaren út it easten. It Britske Ryk seach it as in hillige plicht, it lytse Belgje by te stean.

Dizze leffe en barbaarske dieden soargen foar in massale rekrutearring op frijwillige basis yn it Britske Ryk. Nije manskippen ronselen om it útinoar sketten beropsleger oan te foljen wie yn it earstoan gjin probleem. Yn 1914 wie it Britske Ryk noch hiel wat grutter as it hjoeddeiske "United Kingdom". It hie doe noch in soad koloanjes, protektoraten en semy-ûnôfhinklike gebieten, dêr’t út rekrutearre wurde koe.

[bewurkje seksje] Massale rekrutearring

It gemak, de omfang en het entûsjasme dêr’t dat (yn it earstoan) mei gie, wekt op syn minst fernuvering. Ut alle kontininten koenen se manskippen werve foar "it grutste aventoer" dat jonge manlju leverje koenen. Soks wie benammen yn it Britske Ryk opmerklik, omt dêr (noch) gjin tsjinstplicht wie.

De drang nei avontoer sil grif ien fan de belangrykste driuwfearren west ha yn in tiid dat men it gefoel hie him bot te ferfelen, wylst de echte wrâld earne oars lei. By de befolking hearske noch in romantisearre byld fan de oarloch. De sosjale druk om mei te dwaan, mei perfoarst net ûnderskatten wurde. Ronselers sprekke harren ta yn de fabriken, skoallen, yn ‘t tsjerke en op merkepleinen. Wa’t net meidie soe der letter "net mear by hearre". Wegerders krigen wite fearren fan harren faam, symboal foar leffens ( de ferkearing wie hjirmei daliks út). Men fûn ek dat men men yn ruil foar de sterk ferbettere sosjale regels, best “wat werom dwaan koe”. Wa’t wegere waard mei de nekke oansjoen en bytiden ek wol ûntslein.

Boeresoannen út Austraalje en Nij Seelân, dêr’t de jiermerk yn de doarpen it hichtepunt fan it jier wie, dreamden fan in prachtich unifoarm en Frânske fammen. Hja sille mei-inoar de Anzac-ienheden foarmje en tegearre stjerre oan in tempo dat folle heger lei as dat fan de Britten. 18.000 Nij-Seelanners op 110.000 en 59.000 Austraaljers fan de ûngefear 300.000 frijwilligers. Se krigen faak de meast hopeleaze opdrachten mar droegen it aureoal fan dappere mar rokkeleaze soldaten dy’t wiis wiene mei harren imago

Jonge fabryksarbeiders en mynwurkers út Skotlân, Wales en Ingeland seagen in útstapke nei Parys ek wol sitten (sa tochten harren Dútske tsjinstanners der trouwens ek oer). Yn Kanada wie it earste foaropstelde kontingint fan 20.000 man daliks folsetten. 430.000 soenen noch folgje. Yn totaal soenen der 60.000 Kanadezen sneuvelje.

Tûzenen Amerikaanen út de noch neutrale USA, melden harren yn Kanada, yn de earste wiken fan de oarloch. Wol 5000 Amerikanen, allegearre út Texas. In rike "mecenas" bekostige de útrêsting foar in hiel rezjimint (de Princess Patricia's Light Infantry).

Undanks it konflikt tusken Ingelsken en Ieren mei in soad folksopstannen, behindere it net dat der neist protestantske Ieren dy’t de Ingelsken wol goedwillich wienen, tsientûzenen katolike Ieren harren oanmelden foar it Britske beropsleger. Der soenen fan de 200.000 Ierske frijwilligers yn it Britske leger, úteinlik sawat 30.000 Ieren sneuvelje.

De Ingelsken seagen de Ieren (krekt as trouwens de Skotten) als “woaste krigers” dy’t mits de “krekte” omkadering troch benammen Ingelske ofsieren, goed fan pas kamen by party koloniale konflikten, wylst Ieren en Skotten it leger seagen as harren breahear dy’t boppedat ek noch “aventoer” op ”eksoatyske plakken’’ yn it foarútsjoch stelde.

Nuveraardich wie de bydrage fan de “Súd-Afrikaners”. Se hienen noch mar krekt tsien jier bluodrige oarloch efter de rêch mei de Britten en no wienen se al bûngenoaten tsjin in fijân dy’t se allinnich fan hearren sizzen koenen.

Britske “kleurde” koloniale troepen út Aazje en sels Jamaïca waarden mei dubieuze beloften nei Jeropa dirigearre. Mar dy’t fanwege it klimaat al ridlik gau fan it front weromlutsen waarden, om yn waarmere gebieten ynsetten te wurden.

Al met al waard de oarloch beskôge as eat dat de nasjonale en ynternasjonale ferhâldings rjochtsette soe, de geast fan de jongerein suverje soe, harren opfiede soe en echte manlju fan harren meitsje soe. Boppedat ferwachte men “wer thús te wêzen as de blêden falle”.

[bewurkje seksje] Rinfuorgestriid

Rinfuorge

Wylst de Dútske polityk derfan útgie dat Ingelân neutraal bliuwe soe, hie it Dútske opperbefel yntiids wol in kriichsplan klear dat dy neutraliteit ûnmooglik meitsje soe (it Von Schlieffenplan). Ommers, Londen stie yn foar de Belgyske neutraliteit. En doe’t dy op 3 augustus skeind waard en de Dútske Uhlanen brânskattend nei de forten om Luik lutsen, bleau der foar Londen neat oars er as Berlyn in ultimatum te stellen en de oarloch te ferklearjen.

De Dútske legers marsjearden troch Belgje en Noard-Frankryk. Se teagen op oant flakby Parys, hoewol’t dizze stêd net it doelwyt wie fan de oanfal. De Frânsken fierden ûnderwilens yn de Elzas in oanfal út neffens harren eigen Plan XVII en waarden bloedich ôfslein. Massa's ynfantery teagen op oan de Dútske rinfuorgen ta, wêr’t se lykwols delsjitten waarden mei mitrailleurs. Met harren felblau-felreade unifoarmen foarmen hja libbene sjitskiven.

De siselfoarmige opmars fan de Dútsers troch Belgje en Noard-Frankryk like yn it earstoan aardich neffens plan te ferrinnen. Luik en de sirkel fan ûnbidige forten deromhinne waarden binnen in pear dagen beset, en yn de Slach om de Grinzen waard de Britske BEF (British Expeditionary Forces) ferslein. De Dútsers teagen op oan de rivier de Marne ta, wêr’t de Frânsken besochten har op te kearen. De Frânskenkleemden de oerwinning mar neffens in soad historisy waard de Slach by de Marne, as der al in winner wie, earder troch de Dútsers as troch de Frânsken wûn. De nerveuze Generale Stêf, dy’t earder al lytse ôfwikings fan it plan konstatearre hie, beslute lykwols it Dútske leger weromlûke te litten op op Chemin des Dames. It front groeide troch omlûkende bewegings fan beide partijen (de Rees nei de See) nei it westen oant de Noardseekust.

Mei útsûndering fan Spanje en Skandinavyske lannen, Switserlân en Nederlân, soenen úteinlik alle Jeropeeske lannen by de Earste Wrâldkriich belutsen reitsje. Algemien waard ferwachte dat it in koarte oarloch wurde soe. Wer thús as de blêden falle, waard in soad sein. Mar it waard in net earder meimakke lange en wrede oarloch wêrfan’t de fronten al oardel moanne letter fêstleinen. Wat folge wie in sinleaze Rinfuorgestriid dy’t miljoenen slachtoffers koste. Op ien slachfjild lykas by de Slach by Verdun of oan de Slach oan de Somme mear deaden en ferwûnen as by alle fjildslaggen fan de ieu dêrfoar mei-inoar (by de Somme 600.000 alliearden en 750.000 Dútsers).

Tige stadich seagen de militêre befelkhaawers yn dat yn dizze oarloch, wêryn’t se de oanfal as ienige wei seagen, ferdigeners altyd yn it foardiel wienen. Oanfallers sneuvelen by boskjes trochdat snelfjoer en granaatbombardeminten de âlde gefjochts- en wapentechnyk hopeleas âlderwetsk makke hienen.

De grutte slaggen oan it Westfront wienen:

De Dútske opmars fan 1914, útrinnend op de Slach by de Marne
Slach om Verdun
Slach oan de Somme
Slaggen om Ieper
Kaiserschlacht

[bewurkje seksje] De rinfuorgen

Soldaten yn in rinfuorge

Ferdigeningslynjes waarde foarme troch: De earste liny, mei foarposten, mitrailleursnesten ensfh., dan de haadliny, de eigentlike rinfuorge mei de soldaten en dan it efterlân. Fan de haadlinen rûnen lytse rinfuorgen nei beide oare parten, en nei it efterlân soms ek spoarwegen. Tusken de partijen lei it nimmenslân, in stripe omploegde modder. It ienige dat groeide op it nimmenslân en in de rinfuorgen wie de klaproas. Fandêr dat dy symboal stiet foar de Earste Wrâldkriich.

Soldaten yn in rinfuorge

It libben yn de rinfuorge wie ferskrikkelik. Utsein de simmer wie it oan de knibbels ta dridze. Alles waard fochtich en smoarch, liken leinen hjir en der en foarmen in boarne fan ynfeksjes. Op itensresten kamen rôten ôf. Ferdigeners stienen dagen oanein oan artillerybombardeminten bleat. Dan waard oanfallen, mar at dat late ta in saillant koenen goed alle oanfallers ôfslachte wurde. Neist alle smoargens dy’t ek in soad syktes meibrochten, wienen ek saken as kontinuë eangst, iensumens en ientoanigens in hel foar de soldaten.

[bewurkje seksje] De krystbestannen

Om Krysttiid 1914 hienen de waarsomstannichheden de oarlochshannelingen hast ûnmooglik makke. Beide legers leinen tsjin inoar oer yn de rinfuorgen. In sfear fan "libje en libje litte" ûntstie. Om de Krystdagen fierden guon soldaten sels by de fijân Krysttiid yn de rinfuorgen, om in krystbeam hinne, en waarden kado’s útwiksele. De dei dêrnei folge in fuotbalwedstryd yn it nimmenslân (dy’t de Dútsers wûnen). De singeliere sitewaasje oan dizze fronten duorre mar in pear dagen. Fral de heitelânstrou fan de soldaten wie sterker: Doe’t de maaitiid ienris begûn wie, fjochten deselde soldaten wer fierder. Dôchs noadigen de Dútske soldaten de Alliearde manskippen op’en nij út foar in krystbestân doe’t Krysttiid 1915 nadere. Undanks drigeminten fan ofsieren gienen de soldaten hjirop yn, en fannijs wienen der taferielen fan feriening. Yn de hjerst fan 1916 drige de legerlieding de artillery op de ynfantery te rjochtsjen as dy harren freonskiplik mei de fijân ynliet. Dútske of alliearde soldaten dy’t mei de krystdagen 1916 it nimmenslân betrieden of kontakten sochten mei de fijân fleagen de kûgels no om’e earen. Der kaam gjin Krystbestân dat jier, en likemin yn 1917.

[bewurkje seksje] Gemyske en biologyske oarlochsfiering

Yn de earste moanne fan de oarloch, augustus 1914, fjurren Frânske soldaten triengas (xylyl bromide) nei de Dútsers en waarden dêrmei dus de earsten dy’t gifgas brûkten. It Dútske leger wie dêr tjsinoer de earste dy’t serieus stúdzje die nei gifgas, en wie it earste dat it yn 1915 op grutte skaal brûkte.

Oan it Russyske front waard yn de Slach by Warschau troch de Dútsers foar de earste kear xylyl bromide ynsetten, mar it gas kondinsearre troch de lege temperatuer en befrear sels. Letter waarden foar it earst op lytse skaal oan it Eastfront chloorgassilinders ynsetten. De fernuvere ofsieren seagen harren soldaten yn griene wolkens ferdwinen en delfallen. In oantal draafde werom, razend dat de Dútsers harren mei in "griene mist" fergiftigen.

Nei dit eksperiment brûkten de Dútsers it gas yn de Twadde Slach om Ieper. Mear as 5000 silinders chloorgas waarden iepensetten. De Frânske ferdigenjende rezjiminten rekken befangen troch it gas der ûntstie in gat fan 6 km. Mar de Dútsers hienen dizze oanfal ek as ekspreimint bedoeld, en hiene nea op sa’n súkses rekkene. Der wienen dan ek gjin soldaten foarhannen om troch te stjitten. Nei dit súkses ûntstienen ferskate soarten gemyske wapens. Der waarden tests útfierd mei mostergas. Dútske en letter ek Frânske wittenskippers besochten letter syktekimen yn ferskate bommen te stopjen. Benammen de pest wie populêr yn dit selskip. De earste stappen yn’r rjochting fan serieuze biologyske oarlochsfiering wienen begûn.

De wapens waarden letter ek troch de Alliearden brûkt. Der kamen gasmaskers en nijere gassen, en bettere metoaden om se op it slachfjild yn te setten. De earste gasmaskers wienen primityf ( bygelyks in lape drinze yn wetter of urine) en holpen kwalik. Pas nei goed ûndersyk ferbetteren de gasmaskers, wat de effektivens fan de tige djoere gemyske wapens net te’n goede kaam.

[bewurkje seksje] Oproer

Nei oanlieding fan de ferskuorrende ferliezen, net allinnich yn de earste grutte slaggen, mar ek troch de ferliezen fan talleaze lytsere slaggen, bruts by de Frânske soldaten it besef troch dat domwei oanfallen lyk stie oan selsmoard. Dochs wist de legerlieding gjin bettere taktyk te betinken. In soad soldaten kamen derom yn 1917 yn ferset, bytiden mei mei hiele rezjiminten tagelyk, en wegeren oarders út te fieren.

Dit brocht de alliearden yn grutte panyk. As de Dútsers hjir efter kamen en fuortdaliks oanfalle soenen, soenen se fuort it hiele front fan Amiens oant Verdun oprôlje kinne, om dan op Parys oan te gean. Generaal Pétain, de nije opperbefelhawwer, besleat mei de soldaten te praten. Dit die hy troch oan’e iene kant loyale artillery op rebelske rezjiminten te rjochtsjen, mar oan de oare kant in bettere ferlofregeling te ferlienen en it Frânske leger net mear yn te setten foar offensiven. Tûzenen muiters binne fermoedlik omkomd of eksekutearre, mar de Dútsers binne der net efter komd. Pétain hold wurd en der waarden troch it Frânske leger gjin grutte offensiven mear útfierd.

[bewurkje seksje] It Eastfront

Eastenrykske en Hongaarske finzenen fan de oarloch yn Ruslân, 1915

Undanks de mobilisaasjetiid fan fan 42 dagen dy’t it Von Schlieffenplan oan de Russen tarekkene, foelen twa Russyske legers dochs noch yn augustus 1914 East-Pruisen binnen. Nei de earste panyk waarden de legers troch de nije befelhawwer Paul von Hindenburg ynmakke by Tannenberg en de Mazuryske Marren. De Dútske aksjes bleaunen yn it earstoan beperkt ta ferdigenjen en foarsichtich oanfallen, al as net om de Eastenrykske bûngenoat by te stean. Oan it Eastfront kamen ek rinfuorgen foar, mar dizze leinen fierder útinoar en hienen it karakter fan in tydlike ferdigeningsliny. De Dútsers brûkten hjir foar it earst gifgas (triengas) tsjin de Russen.

De Russen organisearren letter mear offensiven om harren westlike bûngenoaten te ferlichtsjen. De Broesilov-offensiven tsjin de Eastenrikers yn Galysje wienen hjirfan de bekendste en meast súksesfolle. Roemeenje keas hjirop de kant fan de alliearden, mar waard troch Dútslân, Eastenryk en Bulgarije binnenfallen en beset. De Russyske offensiven rûnen úteinlik fêst mei grutte ferliezen oan minskelibbens.

In Ruslân brutsen hjirop de revolúsjes fan 1917 út, wêrnei’t de kommunisten mei de Dútsers begûnen te ûnderhanneljen. De Russyske legers wieren yntiden útienfallen en de Dútske besetten sûnder slach of stjit de Oekraïne. De kommunisten sleaten op’t lêst de frede fan Brest-Litovsk mei de Dútsers, dy’t hjirtroch de beskikking krigen oer in rige fazalsteaten en de hannen frij krigen yn it westen. Nei de wapenstilstân moasten dizze gebieten lykwols ûntromme wurde, en by it Ferdrag fan Versailles waard it Ferdrach fan Brest-Litovsk neatich ferklearre. Teffens moast al it Russyske en en Roemeenske yn beslach nommen goud weromjûn wurde.

[bewurkje seksje] De Balkan en Itaalje

Eastenryk-Hongarije, dat ommers de oarloch tsjin Servje begûn wie, besocht it lân trije kear te besetten. Trije kear waarden de Habsburgers weromdreaun. In 1915, na de tatreding fan Bulgarije en Turkije ta de Sintralen waard Servje fanút Eastenrijk-Hongarije en Bulgarije ûnder Dútske superfyzje beset. Bulgarije hâlde der doe mei op. Sa’t in generaal sei: "Wy hawwe wat wy wolle (Masedoanje), wy gogge neat mear." De lêste Servyske en alliearde troepen waarden nei Korfoe en Thessaloniki ferjage. Dy lêste stêd waard troch de Bulgaren omsingele. Yn de einfaze fan de oarloch waarden de Sintralen troch de Alliearden weromdreaun nei harren begjinpunt.

Itaalje wie foar de beloften fan de Allieerden omlizzen gien. De Sintralen seagen dit as ferrie, omt Itaalje mei Eastenryk en Dútslân it Trijebûn hie. Mar Itaalje wie mear in lêst as in help, it ekonomysk swakke lân moast troch Grut-Brittanje fan stienkoal en kredyt foarsjoen wurde en de Italjaanske soldaten moasten hyltiten holpen wurde troch Frânske soldaten. Boppedat woenen se allinnich fjochtsje foar de Eastenrykske gebieten dy’t se op it each hienen, hja wiene dus út op eigen gewin. De Piemontezen fersetten har fûleindich, mar de Súditaljaanske troepen misten de motivaasje om te fjochtsjen.

Yn de Alpen rûnen de Italjaanen mei harren Frânske bûngenoaten harren stikken op de Eastenrykske stellingen. De Sintralen drigen sels troch te brekken. Uteinlik waarden de Eastenrikers by Vittorio Veneto yn 1918 ferslein.

[bewurkje seksje] It Ottomaanske Ryk

Foardat de oarloch útbruts hie it Ottomaanske Ryk goede kontakten mei ûnder oaren de Britten. It Ottomaanske Ryk waard doe regeard troch it trijemanskip fan de Jonge Turken. Enver Pasja hie in sterke foarkar foar Dútslân en op 2 augustus 1914 tekenen de Turken en Dútsers in geheime oerienkomst. Op 5 novimber ferklearren de Turken de alliearden de oarloch.

De Turken strieden op twa fronten: yn it Midden-Easten tsjin it Feriene Keninkryk en de Kaukasuskampanje tsjin Ruslân. Hja rôpen , op Dúts oandringen, in jihad út tsjin de alliearden, om sa de help fan de Arabieren en oare moslims te krijen. Dit hie lykwols net folle súkses. De Arabieren wienen slim ûntefreden oer de Turkske oerhearsking en soenen letter fanwege har eigen nasjonalistyske ambysjes yn opstân komme tsjin de Turkske oerhearsking.

De Alliearden besochten troepen lanje te litten yn Turkije, mar waarden ferslein yn de Slach om Gallipoli. De Turken fochten mei wikseljend súkses tsjin Ruslân. In soad Armeenjers kamen yn opstân tsjin de nasjonalistyske Jong-Turken. Oare Armeenjers fochten yn it Russyske leger. Dit late ta de Armeenske genoside, dy’t nei skatting 500.000 oant 1,5 miljoen slachtoffers makke.

Nei de Russyske Revolúsje besette it Turkske leger de Kaukasus]], mar it moast him yn 1918 dochs oerjaan.

Yn Araabje slagge it de Britten om Hoessein ibn Ali, de Sjarif fan Mekka, oer te heljen om oan harren kant mei te fjochtsjen. De Arabieren, mei help fan de beroemde Lawrence of Arabia, en de Britten ferdreaunen de Turken yn de saneamde Arabyske Opstân

Op de Balkan wisten de Alliearden yn septimber 1918 troch te brekken. Yn Servje rukten se op nei de Donau, wylst Britske troepen by de kust lâns opteagen nei Istanbûl.

[bewurkje seksje] De luchtoorlog

Yn it earstoan spile de loftoarloch in beskieden rol. Fleantugen waarden, lykas yn de Balkanoarloggen, allinnich mar ynset foar ferkenningsflechten. It earste loftgefjocht wie doe’t yn augustus 1914 in Servysk fleantúch in Eastenryks-Hongaarsk tastel tsjinkaam. De piloat luts in revolver en skeat op it Servyske tastel. Fuort krigen alle piloaten in revolver, letter folgen boardmitrailleurs.

Ferkenning wie en bleau it foarnaamste doel fan de fleantugen. Bombardeminten kamen ek foar, mar hjirfoar moast de piloat de bom tusken syn fuotten hâlde, en sels it tastel útwurkje. Der waarden ek wol zeppelins ynsetten. Dizze kolossen koenen mear bommen ferfiere, en waarden troch de Dútsers in soad ynsetten om Londen te bombardearjen. Mar se wienen ek in maklik doelwyt en tige kwetsber, omt se sa grut wienen en mei wetterstof fold wienen. Neist ferkenning en bombardeminten, wie yntimidaasje fan de befolking in doel fan fleantugen en zeppelins.

Bekend wienen de folle "dogfights" tusken de Dútske en Alliearde fleanders. Manfred von Richthofen, oftewol de Reade Baron, helle 80 oerwinnings. De Frânsman René Fonck bleau hjir mei 75 net fier efter. Hermann Goering, de lettere loftmaarskalk en nazy-partijbûns, wie ek oarlochsfleander.

[bewurkje seksje] Oare gebieten

Dútslâns (beskieden) koloniale ryk waard relatyf maklik ûntmantele. Oeral wienen de Dútsers numeryk fier yn de minderheid en ôfsnien fan harren memmelân. Dútsk Togolân, Kameroen en Dúts Súdwest-Afrika waarden yn 1914 en begjin 1915 al troch de Alliearden beset. In leger fan 60.000 Japanners omsingele it lytse Dútske garnizoen fan Kiautschou. Ek ferskeidene Pacifyske eilannen waarden troch de Japanners beset, wylst de Britten fanút Austraalje Keizer Wilhelmsland en de Salomonseilannen besetten. Inkeld yn Dútsk East-Afrika, it lettere Tanzania, hâlden de Dútsers ûnder lieding fan Paul von Lettow-Vorbeck stân oant nei de wapenstilstân fan 1918. Sjina ferklearre Ruslân de oarloch en stjoerde tûzenen arbeiders nei de rinfuorgen foar ûndersteunend wurk. Japan hat nei de besetting fan de Dútske koloanjen en konsesjes gjin man nei it front stjoerd, mar stelde wol in ultimatum oan Sjina (de Alliearden kearden Japan trouwens). It tawizen fan de Dútske konsesjes yn Sjina oan aartfijân Japan is Woodrow Wilson troch de Sjinezen, en ek troch in soad Amerikanen tige kweaôf nommen.

[bewurkje seksje] Amerikaanske oarlochsdielname

Soldaten fan de Australyske 4e Divyzje op in rinbrêge, Ieper, 1917

Dútslân beantwurde de blokkade fan de alliearden mei it dûkboatwapen. Dútske dûkboaten strúnden de seeën ôf en torpedearden keapfarders. Behalve alliearde skippen, waarden ek wolris neutrale skippen troffen, lykas de Lusitania. Dit waard de Dútsers troch in soad neutralen tige kwealik nommen.

Yn 1917 sieten de Dútsers mei in probleem. De need waard hieltyd heger, mar der siet gjin beweging yn de fronten. In besykjen om de Ingelske fleat te ferneatigjen en sa de blokkade te brekken wie yn 1916 mei de seeslach by Jutlân mislearre. De Dútsers ferneatigen mear skippen as de Britten, mar weagen harren net mear op iepen see. In ûnbeperkte dûkboatoarloch soe de kâns jaan om Ingelân te isolearjen en ta oerjefte te twingen. Mar dit soe ek liede kinne ta in oarloch mei de al irritearre Feriene Steaten.

De Dútsers setten harren plan dochs troch, mar besochten Japan en Meksiko by de Sintralen oanslute te litten om sa de Amerikanen ôf te lieden. In telegram mei dizze strekking (Zimmermanntelegram) waard lykwols ûnderskept. Nei oanlieding hjirfan, en fan de ûnbeperkte dûkboatoarloch, ferklearren de Feriene Steaten Dútslân op 6 april 1917 de oarloch. Mar de Meksikanen hienen krekt in boargeroaloch efter de rêch en hienen gjin behoefte oan in nije oarloch, wylst ek Japan net meidwaan woe.

De Amerikaanske oanwêzigens hie, benammen yn it begjin, allinnich in psychologyske wearde. Sa kolossaal as de Amerikaanske marine wie, sa lyts wie harren lânleger. Der wie mankrêft genôch, mar der wie net genôch wapening. Kanonnen moasten fan de Britten liend wurde. De Dútsers krigen in nij leger tsjinoer harren dat hieltyd fierder oangroeide. Harren dûkboaten wienen net by steat om de oarlochskonvoaien op te kearen. De tiid wurke yn harren neidiel: Hieltyd mear troepen streamden Jeropa oer, en de Amerikaanske wapenfabriken draaiden op folle toeren.

[bewurkje seksje] De ein

Yn de simmer van 1918 besleaten Hindenburg en Ludendorff noch ien kear alles op alles te setten. De Dútsers foelen ommers op trije punten oan:

In offensyf oan de Marne tsjin de Frânsken;
In offensyf oan de Somme om in kile te driuwen tusken de Frânsken en Britten;
In offensyf tsjin de Britten en Belgen by Ieper yn Flaanderen.

Op it earste gesicht wienen dizze offensiven súksesfol: de rinfuorgen waarden ferlitten en in grutte terreinwinst waard ferkrigen. De troepen wienen lykwols oan de ein fan harren krêften (nei in offensyf plonderen se bygelyks earst de fijanlike fiedseldepots), en efter it front wienen ek noch in soad fijanlike troepen. De offensiven rûnen alle trije fêst yn moddder, bloed, en in muorre fan frisse Amerikanen. Oer it hiele front waarden de Dútsers yn de hjerst fan 1918 weromdreaun.

Hindenburg en Ludendorff wisten dat it ôfrûn wie. De legers hienen oan alles gebrek en der drige revolúsje. Troch generaal Wilhelm Groener lieten hja de keizer witte dat hja net langer op de trou fan it Duitse leger rekkenje koenen. In ferstiving fan de wjerstân yn Flaanderen wie mar skyn: der wie ferlet fan alles, oan unifoarmen ta. De rebelskens fan matroazen sloech oer nei it hiele lân. By de Sintrale bûngenoaten, dy ‘t no op alle slachfjilden ferslein waarden, wie de sitewaasje noch slimmer omdat Dútslân harren ekonomysk útsûge en as koloanjes behannele. In Bulgaarsk rezjimint skamme him sa foar syn klaaiinge, dat it him yn ûnderklean foar de generaal presintearre. De boargers hienen it noch slimmer en stoaren by boskjes fan’e honger. Yn de hjerst fan 1918 sleaten Turkije en Bulgarije wapenstilstannen. Eastenryk-Hongarije folge op 3 novimber, sadat Dútslân no oan de súdkant ûnbeskerme wie. De keizer flechte nei Nederlân, en de republyk waard útroppen. Der kamen ûnderhannelingen en in wapenstilstân waard oerienkomd. De Oarloch waard op de 11e fan de 11e 1918 (11 novimber 1918) om 11 oer 11 oere yn in treinwagon yn Compiègne beëinige. Oant de lêste minút foelen de 'ferneatigingsskotten' troch de artillery oer en wer (frede fan Versailles; it folgjende dispút; oanlieding ta WO-II).

[bewurkje seksje] Om’e nocht

It wie in oarloch dy’t begûn mei de militêre taktiken fan de Frânsk-Dútske oarloch fan 1870. Mei sjarzjes fan de kavalery, massale ynset fan de ynfantery en mei massale bajonetoanfallen om’e nocht. Oan Frânske kant wie bygelyks dizze taktyk út en troch oefene De namme fan dizze taktyk (it Elan neamd) fan de oanfal mei grutte groepen ynfantery yn in offensive foarm hiet: Offensive de Outrance (oanfal ta it uterste). It wie dan ek in oarloch dy’t einigje soe mei de taktiken fan de Twadde Wrâldkriich: yn dizze oarloch dienen tanks en fleantugen foar it earst mei yn de striid. Mar it wie benammen de oarloch dy’t in hiele generaasje Jeropeanen útroegje soe. Der foelen mei-inoar hast njoggen miljoen deaden; wol meast militêren. Boargerslachtoffers wienen der yn Belgje ek net folle, hoewol’t de Dútsers harren hurd gedroegen tsjinoer de Belgyske boargerbefolking. Tûzenen boargers waarden fermoarde.

De keizer Wilhelm II skreaun nei de oarloch yn syn ballingsoarde Doorn (Utert) Doorn yn syn Kriegserrinnerungen:

"Wannear’t ik weromtink oan dy minne fjouwer oarlochsjierren mei harren heapen en ferslaggen, mei harren skitterjende segeprealen en harren ferliezen oan kostber bloed, dan ûntgloeit yn my in gefoel fan grutte tank en fan ûnfergonklike bewûndering foar de dieden sûnder wjergea fan it Dútske folk yn’e wapens..."

[bewurkje seksje] Gefolgen

De Earste Wrâldkriich hat de kaarten fan Jeropa en de wrâld yngeand troch inoar skodde. De oarloch hie in grut oantal steatkundige, ekonomyske en maatskiplike gefolgen.

Uteraard wie der direkte skea. Miljoenen jonge manlju (yn de oarlochfierende steaten in grut part fan de generaasje 16 oant 30-jierrigen) wiene stoarn as tsjinstplichtich of frijwillich militêr, miljoenen boargers wienen flechtling wurden. De ekonomyske skea wie ek ûnbidich. Lannen as Frankryk, Dútslân, Itaalje en Grut-Brittanje kampen mei in ôfgryslike skuldenlêst, wylst benammen de eardere gefjochtssônes in soad fabriken ensfh. yn pún leinen;
Nije steaten ûnstienen yn Jeropa en it Midden-Easten. Ut dy nije grinzen soenen noch talleaze ynternasjonale konflikten ûntstean;
Jeropa wie hjirtroch ferswakke. Letter, nei de Twadde Wrâldkriich, soenen de Sovjet-Uny en de Feriene steaten de lieding yn Jeropa oernimme;
It "ûnskuldige Ferljochte Jeropa" fan de 19e ieu wie ferdwûn. Steaten stelden harren hurd tsjin elkoar op. Dûanetariven waarden ynfierd of ferhege, en yn de jierren '30 devaluearden lannen harren faluta sûnder oerlis mei oare lannen. Net gearwurking, mar wantrouwen en antagonisme wie it motto. Dit makke de Grutte Krisis dy’t fan 1929 oant de jieren '30 duorre noch slimmer;
Behalve op steatsnivo hie dit ek op it nivo fan de "gewoane man" syn útwurking. Autoritêre ideologyën as kommunisme en fasisme kamen op. Dizze waarden mei fieden troch ferbittere feteranen, dy’t troch harren ûnderfinings psychysk knoeid wienen en net mear yn de maatskippij pasten. Se fûnen harren heil in ferskate knokploegen dy’t har liearden oan politike bewegings. Foarbylden wienen de SA, Fasci di Combattimento, Pijlkruisers, de Izeren Garde, en de knokploegen fan de KPD (Kommunischtische Partei Deutschlands). Reedlike minsken sieten klem tusken dizze beide geweltdiedige fjurren. Yn in soad lannen waard de demokrasy dan ek ferfongen troch in autoritêr rezjym;
De knokploegen, besteande út dy ferbittere feteranen, fjochten in soad. Mei elkoar, mei matichden, of mei elkenien waens gesicht harren net oanstie, dat makke neat út. In oantal historisy sjocht hjiryn in oarsaak foar de "brutalisearring" fan de maatskippij ("sinleas gewelt");
Arbeiders en soldaten út koloanjen rekken "ynfekteard" mei nasjonalisme en kommunisme. De "superieure blanken" brûkten de helpboarnen fan de koloanjen om elkoar de harsens yn te slaan. De kym foar de lettere befrijingsbewegingen as Vietminh en PKI waard sa lein;
De Alliearden leinen de Sintralen hurde fredesfoarwearden op. Grinzen waarden frij willekeurich lutsen, wêrby’t politike belangen swierder woegen as dy fan de minsken dy’t dêr tafallich wennen. Utsein flechtelingestreamen leveren de ferdraggen ek latinte haat- en wraakgefoelens op. Yn de Twadde Wrâldkriich soen dizze ta uting komme. De Twadde Wrâldkriich wurdt dan ek wol troch in soad historisyi beskôge as fuortsetting fan de Earste Wrâldkriich. Guon hawwe it sels oer de Jeropeeske boargeroarloch fan 1914 - 1945.
It konsept fan de "totale oarloch" ûntstie;
It Ottomaanske Ryk dat yntiden al sawat 800 jier oer it Midden-Easten hearske, is fallen. Republyk Turkije is ûntstien.
Fakbûnen waarden mei erkenning beleanne foar harren stipe oan de oarloch;
Itselde gou foar de striders wat it stimrjocht oanbelanget: algemien inkelfâldich stimrjocht (ien man, ien stim) en (letter)it frouljuskiesrjocht waarden ynfierd;
In Belgje lei de oarloch ek de taalmisstannen bleat. Frânsktalige ofsieren ( efter it front) joegen befellen oan Flaamske soldaten oan it front. It joech in ympuls oan de taalstriid.
Froulju hienen de iepen plakken yn fabriken en wurkpleatsen ynfolje moatten. Dit levere harren in frijheid op dy’t se net earder hân hienen. Se beseften dat se in protte manljuswurk best sels dwaan koenen, en krigen mear selsfertrouwen. Froulju joegen nei de oarloch harren posysje net op, wêrtroch’t it feminisme in grutte ympuls krige.

[bewurkje seksje] Namme

De kriich wurdt Earste Wrâldkriich neamd omdat it as de earste oarloch sjoen waard dêr’t lannen "út de hiele wrâld" aktyf of passyf by belutsen wienen. Hoewol’t letter de folle gruttere Twadde Wrâldkriich útbruts, wurdt de Earste Wrâldkriich noch hieltyd ek wol de "Grutte Oarloch" neamd, al waard de namme Earste Wrâldkriich al yn 1920 troch luitenant-kolonel Repington brûkt yn syn boek The First World War 1914-18; hy foarseach al dat de Earste Wrâldkriich in twadde útlokje soe. De namme "Earste Wrâldkriich" is oanfjochtber, omdat de Sânjierrige oarloch yn de 18e ieu al yn Jeropa, Amearika en Aazje útfochten waard.

[bewurkje seksje] Literatuer

De Andere Waarheid (troch J.H.J. Andriessen);
De Mythe van 1918 (troch J.H.J. Andriessen);

[bewurkje seksje] Sjoch ek

Lieders ûnder de Earste Wrâldkriich

[bewurkje seksje] Externe keppelings

Kategory: Earste Wrâldkriich